انسان‌های نخستین، حدود بیست و دو هزار سالِ پیش به ثبت تصاویر در دیوار غارهای مسکونی پرداختند که شاید بتوان گفت آن‌ها نخستین سند مکتوب در تاریخ تمدنِ بشری به‌شمار می‌آیند. از آن پس، تقریباً هفده هزار سال طول کشید تا هنر خط و نوشتار، شگفت‌انگیزترین دستاورد انسان، به‌وجود آید.
باستان‌شناسان معتقدند که احتمالاً انسان‌های اولیه علامت‌های مکتوب را به منظور حفظ حکایت‌های خود و تاریخ‌نویسیِ ابتدایی به‌کار گرفته‌اند.
ده‌ها هزار سال است که طرح گونه‌ها، علامت‌ها و اشکال به عنوان وسیله‌یی برای ارتباط پیام‌های ساده بین انسان‌ها به کار می‌رود. تاریخچۀ خط و الفبا فرایندی طولانی دارد و این فرایند به‌کندی و با پیچیده‌گی پیش رفته است. تا جایی که اسناد نشان می‌دهد، خط و نوشتار در «میان‌رودان» یا همان بین النهرین (MESOPOTAMIA)، سرزمین بین دو رودخانۀ دجله و فرات، آغاز شد. این سرزمین که از خلیج فارس تا بغداد امتداد دارد، در حدود سه هزار سال قبل از میلاد مسیح به دو ناحیۀ سومر (SUMER) در جنوب و کلده (AKKAD) در شمال تقسیم می‌شد.
سومری ها و کلدانی‌ها در ناحیۀ جغرافیایی واحدی به‌طور هماهنگ زنده‌گی می‌کردند، اما زبان‌های‌شان تا حد زیادی با هم تفاوت داشت(تفاوتی مانند زبان‌های آلمانی و جاپانی). این دو جامعۀ متمدن در مجتمع‌های کوچک پیرامون‌ شهرهای بزرگی مثل بابل (BABYLON) زیر حکومت فرمانروایان زنده‌گی می‌کردند. اکثراً جمعیتِ بین‌النهرین را چوپان‌ها و کشاورزان تشکیل می‌دادند. این سلسله‌مراتب در نخستین لوحه‌های دستیِ سومری از مجتمع معبد بزرگ در اوروک (URUK) – به عنوان نخستین اسناد مکتوب معبد بزرگ ـ به چشم می‌خورد.
بدین صورت می‌توان نتیجه گرفت که نخستین علامت‌های نوشتاری برای ضبط محاسبه‌های مربوط به کشاورزی به کار می رفته. لوحه‌های دیگری نیز در معبد لاگاش کشف شده که نشان از آن دارد که ساختار اجتماعی معبدیان شامل ۱۸ نانوا، ۳۱ آبجوساز، ۷ برده و ۱ آهنگر بوده است.
مدارک دیگر نشان می‌دهد که بین سومری‌ها نه تنها استندرد نقره رایج بوده، بلکه پول نیز به اجاره داده می‌شده. و هم‌چنین لوحه‌ها نشانگر این موضوع‌اند که در مدارس سومری، که در یک سوی آن‌ها درس معلم و در سوی دیگر مشق محصل حک شده، می‌توان پی برد که خواندن و نوشتن به خط میخی را چه‌گونه یاد می‌گرفتند.
تاریخچۀ خط و الفبا فرایندی طولانی دارد و این فرایند به‌کندی و با پیچیده‌گی پیش رفته است. تا جایی که اسناد نشان می‌دهد، خط و نوشتار در «میان‌رودان» یا همان بین النهرین (MESOPOTAMIA)، سرزمین بین دو رودخانۀ دجله و فرات، آغاز شد. این سرزمین که از خلیج فارس تا بغداد امتداد دارد، در حدود سه هزار سال قبل از میلاد مسیح به دو ناحیۀ سومر (SUMER) در جنوب و کلده (AKKAD) در شمال تقسیم می‌شد.
نخستین کتیبه‌های این نوع خط (خط میخی)، که به عقیدۀ کارشناسان نوعی یادداشت محسوب می‌شده، شامل طرح‌گونه‌هایی ساده جهت نشان دادنِ شکل اشیاست. به طوری که در این خط، شکل اشیا نقاشی می‌شده. مثلاً: سرگاو نشانۀ «گاو» بوده. این نوع خط را می‌توان اولین نوع خط بشری نام برد.
آن‌طور که مشخص است، این انسان‌ها با کنارهم گذاشتن این تصاویر قصد نوشتنِ مطلب و جمله‌یی کامل را داشتند که به آن اصطلاحاً «خط اندیشه‌نگار» می‌گویند. تا کنون بیش از ۱۵۰۰ نمونه از این نوع خط تصویری توسط باستان‌شناسان شناسایی شده است.
با گذشت زمان، خط تصویری دیگر برای نمایش اشیا به کار نمی‌رفت، بلکه بر اساس مفهوم متن، معانی گسترده‌تری پیدا کرد و تکامل جالبی در حدود ۲۹۰۰ سال قبل از میلاد حاصل شد. انحنای علامت‌های تصویری اولیه از بین رفت. در مناطق باتلاقی و کرانۀ رودخانه‌های میان‌رودان، خاک رُس و نیِ فراوان وجود داشت، در حالی که رسم خطوط منحنی در گل رس خشک‌شده از لحاظ فنی دشوار بود، پس کتاب‌نویسان به علامت‌های مستقیم روی آوردند.
کاتبان از لوحه‌های رسی استفاده می‌کردند و اشیا یا شکل‌هایی را که می‌خواستند به تصویر درآورند را با قلم‌هایی از نی (که یک سر آن را می‌تراشیدند) می‌کشیدند. سومری‌ها این قلم‌ها را (که نسل‌های نخستین خودکار و خودنویس‌های امروزی به شمار می‌رفتند) به شکل مثلث می‌تراشیدند. پس آن‌چه روی لوح رسی شکل می‌گرفت، شکل میخ بود و با ترکیب این علامت میخ‌مانند نوعی خط نوشتاری معروف به «خط میخی» پدیدار شد.
همان‌طور که اشاره شد، خط به عنوان یک وسیلۀ ارتباطی از اوایل پیدایش بشر به‌وجود آمد است. در ابتدا انسان‌ها برای تبادل افکار و اندیشه‌ها از تصایر برای افادۀ معنی استفاده می‌کردند و سپس به مرور زمان تکامل یافت و به شکل مدرن‌تری درآمد که خط میخی یکی از آن‌هاست.

آغاز خط در جهان
با اختراع نوشتن بود که بشر به کمک آن توانست تاریخ به یادگار بگذارد و دانسته‌های خود را محفوظ نگاه دارد و پیشرفت کند.
شش‌هزار سال قبل دهقان‌های مصری که مکلف بودند سبدی چند از فراوردۀ غلۀ خود را به تحصیل‌دار مالیاتی تحویل دهند، تصویر زمخت سبد را بر دیوار کلبۀ خود می‌کندند و کنار آن به تعداد سبدهایی که داده بودند، علامت می‌گذاشتند.
بله، نخستین طرز نوشتن بدین صورت بود، یعنی نوشتن با عکس (شکل‌نگاری)، این شکل از نوشتن مصور آن‌قدر بود که تقریباً همۀ اقوام ابتدایی از آن استفاده می‌کردند.
مدت‌ها پیش عده‌یی از سرخ‌پوستان امریکایی با پنج زورق و به رهبری سردار قبیلۀ خود، شاه ماهی‌گیران ظرف سه روز از دریاچۀ سوپریور عبور کردند و به سلامت پای به خشکی گذاشتند و چون می‌خواستند یاد این رویداد مهم جاوید بماند، تصویر یادگاری آن را بر دیوارۀ یک صخره نقش کردند.
در این‌جا تصویری که از روی آن کشیده شد، نقل می‌شود. ساختن یک تصویر زمخت، مثل تصویر افرادی که در زورق نشسته‌اند آسان بود، اما ترسیم یک اندیشه یا تصور، یا گذرانِ سه روز بنظر دشوار می‌نمود.
از این جهت بود که سرخ‌پوستان نشانه‌یی را که برای خورشید داشتند با نشانۀ آسمان یکی کردند تا بدین ترتیب بر مدتی که خورشید قوس آسمان را می‌پیماید (مفهوم‌نگاری) دلالت کند؛ یعنی مدت یک روز، آن‌گاه سه عدد از این علامت مرکب که پهلوی هم قرار گیرد، مفید معنی سه روز خواهد بود.
نخستین کتیبه‌های این نوع خط (خط میخی)، که به عقیدۀ کارشناسان نوعی یادداشت محسوب می‌شده، شامل طرح‌گونه‌هایی ساده جهت نشان دادن شکل اشیاست. به طوری که در این خط، شکل اشیا نقاشی می‌شده. مثلاً سرگاو نشانه «گاو» بوده. این نوع خط را می‌توان، اولین نوع خط بشری نام برد.
البته آن شاه ماهی‌گیران می‌خواست مردم بدانند که او رهبر بی‌چون و چرای قوم خو بود و توانست آنان را به ساحل سلامت سوق دهد، او به صورت پرنده‌یی که بر زورق اول نقش شده نمودار گردید و نقش سنگ‌پشت، که نزد سرخ‌پوستان امریکایی علامت زمین است، نشان می‌دهد که سالم به خشکی پیاده شدند.
این نوع نوشتن، نوشتن ساده و مصور است که در آن تصویرها و علامت‌ها با هم ترکیب می‌شود و اشیا و نام افراد و تصورات ساده از قبیل روز، به خشکی پیاده شدن و … را بیان می‌کند.
بیشتر اقوام ابتدایی از این مرحله فراتر نرفتند، اما در انواع جدید نوشتن، گو این‌که با نوشتن مصور آغاز یافت، برای نمایاندن شکل اشیا، دیگر از تصویر یاری نگرفتند؛ بلکه به جای آن از نشانه‌های قراردادی استفاده کردند و به کمک این نشانه‌ها، کلمات با اصوات را، که از آن‌ها کلمه ساخته می‌شود، نمایش می‌دادند.(صورت‌نگاشت)

منبع:
www.persianpersia.com/artandculture