بخش چهل و هشتم

عبدالحفیظ منصور

پرسشی که در سدۀ دوم هجری دربارۀ چیستیِ قرآن ایجاد شد، تا هنوز حل نشده است. اکثریت بزرگِ مسلمانان بر قدیم بودنِ قرآن باور دارند و در تکاپوی دریافتِ راه‌حل‌های سیاسی، با رجوع به نصوصِ قرآنی اند. آرا و اقوالِ فقهای پیشین به عنوان متن دوم، همچنان از قدرت و اعتبار میانِ مسلمانان برخوردار می‌باشد. در مقابل، عده‌یی که به مخلوق بودنِ قرآن عقیده دارند و همۀ متونِ مقدس و غیر مقدس را متأثر از گردشِ ایام و گام‌های رو به پیشِ زمان می‌دانند، اندک‌اند و صدای‌شان شنونده زیادی ندارد.
اندیشمندان مسلمان عصرِ ما ـ مانند خمینی، قرضاوی و غنوشی ـ بر مشروعیت قانونیِ حکومت اسلامی اصرار می‌ورزند. مشروعیت قانونی بدین معنی که قانون باید در حکومت اسلامی، قانونِ شرع باشد و مشروعیتِ حکومت نیز، بسته‌گی به فرمان‌برداری از شریعت دارد. اما هیچ‌یک از این متفکرین، روشن نمی‌سازند که “چه‌گونه می‌توان برای مسایل جدید کنونی، از نصوصِ دینی پاسخ جست؟” بسیاری کسان برای آن‌که به حربه تکفیر نواخته نشوند، نه‌تنهــا در این باب لب نمی‌گشایند، که در محافل و مجالسِ عمومی به رسمِ تأیید سر می‌جنبانند، اما در ساحۀ عمل راهی متفاوت در پیش می‌گیرند؛ در زبان، پابند قانونِ شرع و در عمل، پیروِ احکامی که پایۀ آن در روم یا اروپای جدید ریخته شده است.
برای میلیون‌ها مسلمان، اسلام در حد هویتِ فرهنگی تقلیل یافته است؛ به گونه‌یی که تنها نامِ اسلامی دارند، به رسم و شیوۀ مسلمانان دفن می‌گردند و در شناس‌نامۀشان نامِ کشوری درج است که به جهانِ اسلام تعلق می‌رساند. برای میلیون‌ها تنِ دیگر، اسلام در حد مسایلِ خصوصی مانند نماز، روزه، حج، نکاح و طلاق مطرح می‌باشد و در حوزه عمومی، از تعالیمِ اسلامی اثری دیده نمی‌شود. حکومت‌های میراثی و استبدادی در خاورمیانه از یک‌سو، سیاست‌های جانب‌دارانه از اسراییل و دشمنیِ امریکا با جنبش‌های اسلامی، حمله آن کشور بر عراق و جابه‌جایی در عربستان از سوی دیگر؛ جنبش‌های اسلامی را بیش از هر وقتِ دیگر خشمگین و خشن ساخته است. گروه‌هایی که تازه سر برآورده‌اند ـ مانند القاعده، داعش و طالبان ـ از رهگذر فکری، سلفی‌مسلک بوده و از راه‌حل‌های سیاسی و مسالمت‌آمیز به‌شدت مأیوس شده‌اند(بنگرید به: پیوست شماره دو). آن‌ها قضایا و رویدادها را چنان به بررسی می‌گیرند که گویی خوارج تازه سر برآورده‌اند. این‌همه نشان می‌دهد که مسلمانان کارِ زیادی در پیش دارند و برای نیل به اندیشه‌های معتدلِ سیاسی‌ که بتواند با زمانه سازگار باشد و حکومت‌های مطلوب و سازنده به‌بار آوردـ محتاجِ بازنگری در الهیاتِ اسلامی‌اند.
در این‌میان راهی که حزب عدالت و توسعه در ترکیه دنبال می‌دارد، راه تازه‌یی است. آن حزب می‌کوشد که با هماهنگیِ غرب، زمینه رفاه، آسایش و پیشرفتِ مسلمانان را در آن کشور فراهم سازد. حزب عدالت و توسعه، عمل نسبت به شعارِ اسلامی را مقدم دانسته و در پیِ آن افتاده است که بدون تحریک غرب، عدالت را تأمین بدارد، مسلمانان را در جایگاهِ بهتری از توانِ اقتصادی و سیاسی قرار دهد و از آن طریق، برتری مسلمانان را در میان سایرِ ملل ثابت کند. این تجربه در نوع خود، هنوز مراحلِ ابتداییِ خویش را می‌پیماید و گذشت زمان، سرنوشتِ آن را روشن خواهد ساخت.
کتاب‌نامه
ـ ابن‌الاثیر، عزالدین علی (بی‌تا)، تاریخ کامل بزرگِ اسلام و ایران، مترجم: عباس خلیلی، مؤسسۀ مطبوعاتی علمی
ـ ابن تیمیه، تقی‌الدین (۱۳۸۷)، سیاست شرعیه، مترجم: شاه‌محمد رشاد، کابل: مرکز تحقیقات علوم اسلامیِ امام قتیبه بغلانی، چاپ سوم
ـ ابن خلدون، عبدالرحمن (۱۳۶۳)، العبر؛ تاریخ ابن خلدون، مترجم: عبدالمحمد آیتی، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی
ـ مقدمۀ ابن خلدون (۱۳۷۹)، مترجم: پروین گنابادی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نهم
ـ ابن عبدربه، احمد بن محمد (۱۹۵۳)، العقد الفرید، تحقیق: محمد سعید العریان، قاهره: المکتبه التجاریه الکبری
ـ ابی یعقوب، احمد (۱۴۱۳ق)، تاریخ الیعقوبی، تحقیق: عبدالامیر مهنا، بیروت: موسسه‌الاعلی للمطبوعات
ـ ارسطو (۱۳۶۴)، سیاست، مترجم: حمید عنایت، تهران: انتشارات خوارزمی، چاپ چهارم
ـ امام خمینی (۱۳۶۰)، ولایت فقیه (حکومت اسلامی)، تهران: موسسۀ انتشارات امیرکبیر با همکاری نمایشگاه کتاب قم
ـ بشیریه، حسین (۱۳۶۵)، تاریخ اندیشه‌های سیاسی در قرن بیستم، تهران: نشر نی
ـ پولادی، کمال (۱۳۸۷)، تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران و اسلام، تهران: نشر مرکز
ـ جابری، محمد عابد (۱۳۸۴)، عقل سیاسی در اسلام، مترجم: عبدالرضا سواری، تهران: گام نو
ـ حقیقت، سید صادق (۱۳۸۹)، مبانی اندیشۀ سیاسی در اسلام، تهران: سمت، چاپ سوم
ـ حمیدالله، محمد (۱۳۶۵)، وثایق: نامه‌های حضرت ختمی‌مرتبت و خلفای راشدین، ترجمه و تحشیه: محمود مهدوی دامغانی، تهران: چاپ و نشر بنیاد
ـ خاتمی، سیدمحمد (۱۳۷۶)، آیین و اندیشه در دام خودکامه‌گی، تهران: انتشارات طرح نو
ـ خوارزمی، تاج‌الدین (۱۳۵۷)، شرح فصوص‌الحکم، به اهتمام نجیب مایل هروی، تهران: انتشارات مولی، چاپ سوم
ـ رازی، ابوعلی مشکویه (۱۳۶۹)، تجارب‌الامم، مترجم: ابوالقاسم امامی، انتشارات سروش
ـ رازی، ابوعلی مشکویه (۱۳۷۱)، تهذیب‌الاخلاق، قم: انتشارات بیدار، چاپ پنجم
ـ رازی نجم‌الدین (۱۳۶۵)، مرصادالعباد، به اهتمامِ محمد امین ریاحی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم
ـ روزنتال، آروین آی.‌جی (۱۳۸۷)، اندیشۀ سیاسی اسلام در سده‌های میانه، مترجم: علی اردستانی، تهران: قومس
ـ شریف، میان‌محمد (۱۳۶۵)، تاریخ فلسفه در اسلام، مقالۀ ابوالاعلی مودودی، تهران: نشر دانشگاهی، جلد دوم
ـ صابری، حسین (۱۳۹۱)، تاریخ فرق اسلامی، تهران: سمت، چاپ هشتم
ـ صفایی، ابراهیم (۱۳۴۶)، اسناد سیاسی دوره قاجاریه
ـ طباطبایی، سید جواد (۱۳۶۸)، درآمدی فلسفی بر تاریخ اندیشۀ سیاسی در ایران، تهران: دفتر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم
ـ طباطبایی، محمد محیط (بی‌تا)، نقش سیدجمال‌الدین اسدآبادی در بیداری مشرق‌زمین، قم: دفتر تبلیغات اسلامی
ـ طبری، محمد بن جریر (۱۳۷۵)، تاریخ طبری، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات اساطیر
ـ طوسی، خواجه نصیرالدین (۱۳۶۹)، اخلاق ناصری، تصحیح و تنقیح: مجتبی مینوی و علی‌رضا حیدری، تهران: خوارزمی
ـ عبدالرزاق، علی (۱۹۶۶)، سیری در اندیشه سیاسی عرب، تهران: مؤسسۀ انتشارات امیر کبیر، چاپ پنجم
ـ غنوشی، راشد (۱۳۸۱)، آزادی‌های عمومی در حکومت اسلامی، مترجم: حسین صابری، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
ـ فاخوری، حنا و خلیل‌الجر (۱۳۵۵)، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، مترجم: عبدالمحمد آیتی، کتاب زمان
ـ فارابی، ابونصر (۱۳۷۹)، اندیشه‌های اهل مدینۀ فاضله، مترجم: دکتر سید جعفر سجادی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
ـ احصاءالعلوم (۱۳۶۴)، مترجم: حسین خدیو جم، تهران: انتشارت علمی و فرهنگی
ـ فیرحی، داود (۱۳۸۳)، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، تهران: نشر نی، چاپ چهارم
ـ قادری، حاتم (۱۳۹۱)، اندیشه‌های سیاسی در اسلام و ایران، تهران: سمت، چاپ دوازدهم
ـ قرضاوی، یوسف (۱۳۸۱)، فقه سیاسی، مترجم عبدالعزیز سلیمی، تهران: نشر حسان، چاپ دوم
لمبتون، آن.کی.اس (۱۳۸۵)، دولت و حکومت در اسلام، ترجمه و تحقیق: دکتر محمد مهدی فقیهی، تهران: شفیعی، چاپ سوم
ـ ماوردی، ابوالحسن علی (۱۳۸۳)، آیین حکمرانی، ترجمه و تحقیق: حسین صابری، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
ـ منصور، عبدالحفیظ (۱۳۹۲)، موانع توسعه سیاسی در افغانستان، کابل: انتشارات سعید
ـ موثقی، احمد (۱۳۸۸)، نوسازی و اصلاحات در ایران، تهران: نشر قومس، چاپ دوم
ـ جنبش‌های اسلامی معاصر (۱۳۸۹)، تهران: انتشارات سمت، چاپ دوازدهم
ـ مودودی، ابوالاعلی (۱۳۹۰)، خلافت و ملوکیت، کابل، انتشارات میوند
ـ میر، ایرج (۱۳۸۰)، رابطۀ دین و سیاست؛ تفسیرهای امام محمد غزالی و خواجه نصیرالدین طوسی در پیوند به دین و سیاست، تهران: نشر نی
ـ ندوی، ابوالحسن حسنی (۱۳۸۳)، تاریخ دعوت و اصلاح، مترجم: محمد قاسم قاسمی، انتشارات صدیقی
ـ تفسیر سیاسی اسلام (۱۳۷۸)، مترجم: عبدالقادر دهقان، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی
ـ نسفی، عزیزالدین (۱۳۶۲)، کتاب الانسان الکامل، تصحیح: ماریژان موله، تهران: انجمن ایران‌شناسی فرانسه
ـ نظام‌الملک (۱۳۶۴)، سیاست‌نامه، به اهتمامِ هـ دارک، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

منابع دیگر:
ـ اسماعیلی، حمیدرضا (۱۳۸۶)، فصل‌نامۀ مطالعات منطقه‌یی؛ جهان اسلام، سال هشتم؛ شماره‌های ۳۰ و ۳۱
ـ زرقاوی، ابومصعب (۱۴۲۷هـ ق)، کلمات مضبئه؛ الکتاب الجامع لخطب و کلمات‌الشیخ المعتز مدینه ابی مصعب زرقاوی، شبکه‌البراق الاسلامیه.