یک شنبه ۳۱ جوزا ۱۳۹۴

بخش نخست

سیداحمد اشرفی/
خدمات اجتماعی چیست؟
خدمات اجتماعی در جهان معاصر از جمله وظایفِ عمده دولت‌های عصری و جزو حقوق اساسیِ شهروندی محسوب می‌شود. در شرایط امروزی، دولت‌ها و احزاب سیاسی وقتی می‌توانند طرف‌داری و پشتیبانی مردم را به خود جلب کنند که شایسته‌گی و کارایی خود را در عرضه خدمات اجتماعی و دستگیری از اقشار آسیب‌پذیر جامعه، در عمل ثابت نمایند؛ زیرا فطرى‌ترین و قوی‌ترین منطق براى بشر چه عامى و دهاتى و چه درس خوانده و متمدن، تأیید عملى است. آثار عملى هر چیز، دلالت واضح و قاطع بر حقیقتِ آن دارد.
خدمات اجتماعی تحت عناوین مختلفی همچون تأمین اجتماعی، تکافل اجتماعی، تأمین و تکافل اجتماعی نیز یاد می‌شود. خدمات اجتماعی از نگاه لغوی از دو کلمه «خدمات» (جمع خدمت) و «اجتماعى» (منسوب به اجتماع) تشکیل شده است که منظور از آن، کار و خدمتى است که در ظرف اجتماع و مناسبات انسانى تحقق پیدا می‌کند.
در تعریف اصطلاحی آن گفته‌اند: خدمات اجتماعی مجموعه‌یی متشکل از تدابیر و فعالیت‌های حرفه‌یی است که برای مبارزه با مشکلات زنده‌گی نظیر فقر، بیماری، پیری، بیکاری، بی‌سرپرستی و حوادث، در قالب نهادها، سازمان‌ها و مؤسسات رفاه اجتماعی عرضه می‌شود و منظور از آن، تأمین حمایت اجتماعی است که از راه‌های مختلف نظیر کمک‌های دولت، بیمه‌های اجتماعی، جلب کمک‌های مردمی و نهادهای اجتماعی امکان‌پذیر است.۱
فلسفه خدمات اجتماعى ریشه در خصلت اجتماعی بودنِ انسان دارد و از آن‌جا که انسان به‌تنهایى قادر به رفع نیازهاى خود نیست، در همۀ اوقات به‌خصوص هنگام بروز خطر به یار و مددکار ضرورت دارد. پیش از تشکیل دولت‌ها و جوامع گسترده، انسان‌ها در هنگام بروز مشکلات، به همکاری یکدیگر می‌شتافتند و با وسایل و روش‌های گوناگون از یکدیگر حمایت می‌کردند. اما به علت ساده‌گى روابط و مناسبات اجتماعى، این خدمات به‌صورت ساده و سازمان‌نایافته ارایه می‌شد. ولی به‌تدریج و با توسعه جوامع و شکل‌گیرى حکومت‌ها و دولتهاى سنتى، مفهوم خدمات اجتماعى هم کم کم دیگرگون شد.
مهاجرت‌ها، جنگ‌ها، بروز بیمارىهاى فراگیر و صعب‌العلاج، و ازدیاد بی‌سرپرستان، لزوم فراگیر شدن خدمات اجتماعى را نشان می‌داد. ظهور نظام سرمایه‌دارى جدید و انقلاب صنعتى به خاطر تبعات اجتماعی‌اش ضرورت مسأله را چندبرابر کرد. به همین دلیل، مؤسسات و نهادهاى دولتى و بین‌المللى در این زمینه سازوکارها و قوانینى را وضع کردند تا در چارچوب آن، از افراد نیازمند حمایت صورت بگیرد.۲ بیمه‌های اجتماعی: یکی از صور خدمات اجتماعی، بیمه‌های اجتماعى است. بیمه‌های اجتماعى عبارت است از حمایت نیروى انسانى شاغل در مقابل برخى حوادث و سوانح احتمالی که در قالب قرارداد اعمال می‌شود.۳
رفاه اجتماعی: هدف اساسی خدمات اجتماعی، ریشه‌کن کردن فقر و نابرابرى و رفع نابسامانی‌هاى اجتماعى و رسیدن به رفاه اجتماعی می‌باشد.

رفاه اجتماعى چیست؟
رفاه اجتماعی در زمان فعلی معمولاً در دو معنا کاربرد دارد؛ معنای عام و معنای خاص. مراد از رفاه اجتماعی به معنای عام، توجه به کلیۀ افراد جامعه، صرف‌نظر از حالات جسمانی و روانی، اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی آن‌هاست. این بخش از برنامه‌های رفاه اجتماعی، معمولا تحت عنوان حقوق ملت در قوانین اساسی کشورها جای می‌گیرد. اما مراد از رفاه اجتماعی به معنای خاص، توجه به گروه‌های ویژه اجتماعی است که به دلیل ویژه‌گی‌های خاص جسمی، روحی، شخصیتی، عاطفی، و یا اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی دارای وضعیتی متفاوت از دیگران هستند، مانند: کودکان، سالمندان، بی‌سرپرستان، فقرا، نیازمندان، معلولان جسمی و یا روانی، بیماران، افراد و خانواده‌های آسیب‌دیده از حوادث طبیعی و غیرطبیعی، مهاجران، پناهنده‌گان و امثال آنان.۴
تکافل اجتماعی: در فرهنگ اسلامی از خدمات اجتماعی و تأمین اجتماعی، بیشتر به تکافل اجتماعی تعبیر شده است. تکافل اجتماعى چنان‌که از معنای لفظی آن برمی‌آید، آن است که افراد جامعه همدیگر را کمک، کفالت، ضمانت و پشتیبانی نموده و همۀ نیروهای انسانی جامعه در محافظت از منافع و مصالحِ اعضای جامعه و دفع ضرر از آن‌ها متفق و هماهنگ باشند. تکافل یک امرِ دوطرفه است، به این معنا که مسوولیت‌ها و تکالیف اعضاى جامعه، مردم و دولت، متقابل بوده و همه باید در جهت مرتفع ساختنِ مشکلات و گرفتاری‌هاى فردى و اجتماعی، تعاون و تشریک مساعى داشته باشند.

خدمات و تکافل اجتماعی در اسلام
تحلیل تاریخ صدر اسلام نشان می‌دهد که در آن عصر الگوی موفقی از خدمات و تکافل اجتماعی وجود داشته است. رساترین و عمیق‌ترین بیان از تکافل اجتماعی را در سخنان رسول اکرم – صلی الله علی وسلم – می‌توان یافت. ایشان در حدیثی جامعه بشری را به کشتی‌یی تشبیه می‌کنند که تعدادی از سرنشینان آن در طبقه بالا و تعدادی در طبقه پایین آن جای می‌گیرند. آنانی که در طبقه پایینی قرار دارند، به بهانه گرفتن آب، شروع می‌کنند به سوراخ کردن کشتی. در این صورت اگر دیگران دخالت کردند و دست آن‌ها را گرفتند، هم خود را نجات می‌دهند و هم آنان را. اما اگر بی پروایی اختیار کردند، کشتی سوراخ می‌شود و همۀ سرنشینان بدون استثنا غرق می‌گردند.۵
در حدیثی دیگر پیغمبر اکرم (ص) جامعه اسلامی را به پیکر واحد تشبیه کرده است.۶
شعر معروف شیخ مصلح‌الدین سعدی (رح) که در سالون مذاکرات ملل متحد نوشته شده، مضمون همین حدیث را پرورانده است:
بنی آدم اعضای یک پیکرند
که در آفرینش ز یک جوهرند
چو عضوی به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
تو کز محنت دیگران بی‌غمی
نشاید که نامت نهند آدمی
قرآن کریم در آیات متعددى بر تعاون و تکافل اجتماعى به منظور رسیدن به رفاه اجتماعی، تأکید کرده و تکلیف افراد جامعه را نسبت به یکدیگر روشن نموده است. از جمله در آیه‌یی می فرماید: «
» (سوره مائده:آیه ۲ ): و در نیکوکاری و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و ستمکاری هرگز همکاری ننمایید.
در این آیه، بناى اولیه جامعه انسانی بر تعاون و همکارى متقابل افراد نهاد شده و مردم به تعاون و مشارکت در امر خیر و تقوا تشویق و ترغیب و از تعاون و همدستى در امر شر و گناه و ستم‌پیشه‌گى نهى گردیده است.