یک شنبه ۲۱ سرطان ۱۳۹۴

مهران موحّد

مطالعۀ سرگذشتِ اندیشه‌ها و فرآیند پیدایش و تکامل نحله‌های فکری در جهان اسلام به‌خوبی این نکته را ثابت می‌کند که بسیاری از باورهای کلامی و دیدگاه‌های فقهیِ گروه‌های مختلف اسلامی – که بعضی از این گروه‌ها تا هنوز هم به حیاتِ خود ادامه می‌دهند و پاره‌یی دیگر از آن‌ها از میان رفته‌اند -، ریشه در انگیزه‌ها و اهداف سیاسی دارد؛ به این معنا که در تاریخ اسلام، وقتی گروهی از آدم‌ها تصمیم گرفته‌اند به اقدامی سیاسی دست بزنند یا فرقه‌یی با اهداف سیاسی ایجاد کنند، کوشیده‌اند برای تقویت دیدگاه‌های سیاسیِ خود و تحکیم موقعیت خویش، از آرای کلامی و نظریاتِ فقهی استفاده کنند. شهرستانی به درست گفته ‌است که: «همۀ اختلاف‌ها در تاریخ اسلام، منشای سیاسی دارد.» محمد عابد الجابری، متفکر مراکشی، در کتاب «نقد العقل السیاسی العربی» با حوصله‌مندی و بردباری، نکته‌های نابی را در این‌باره عرضه کرده‌ است. این کتاب، برای کسانی که مشتاق شناختِ علمی‌ترِ چندصدسال نخستِ تاریخ اسلام هستند، ارزش بارها بازخوانی را دارد.
سیاست در جهان اسلام، همان‌گونه که در آغاز، منشای شقاق و اختلاف بوده، اکنون نیز و با حدّت و شدّتِ بیشتر به کورۀ اختلاف‌ها و تنش‌ها میان مسلمانان می‌دمد. فضای سیاست‌زدۀ حاکم بر جهان اسلام، موجب شده معضل‌های کوچکی که بسیار به‌آسانی می‌توان برای آن‌ها راه‌حلی معقول و منطقی پیدا کرد، تبدیل به گره‌های کور و مشکلات لاینحل شود و به گونۀ پیوسته، کشمکش و تنش ایجاد کند. پاره‌یی از کشورهای اسلامی، اختلاف‌های سیاسی خود را به حوزۀ مسایل دینی سرایت می‌دهند و کشمکش‌های زمینی را به آسمان هم می‌کشانند.
یکی از موارد اختلاف‌انگیز، مناسبت‌های دینی ‌است. معمولاً همه‌ساله مسلمانان در مورد دیدن ماهِ رمضان یا ماهِ عید فطر با هم اختلاف می‌کنند. گاهی اتفاق افتاده که کشوری اسلامی، مثلاً امروز را رمضان حساب کرده و کشوری دیگر فردا را و کشور سومی، پس‌فردا را. بی‌گمان، این اختلاف و چند‌‌دسته‌گی در مورد دیدن هلال، نمایان‌کنندۀ حالت نکبت‌بار و اسف‌باری‌ست که جهان اسلام به آن دچار است.
کشور لیبیا در دورۀ معمر القذافی به دلیل اختلاف‌های سیاسی‌یی که با عربستان سعودی داشت، آغاز ماه‌های رمضان و شوال را جدا از عربستان سعودی اعلام می‌کرد. ایران نیز به منظور این‌که هویت شیعیِ خود را پُررنگ جلوه دهد، بر این اختلاف اصرار می‌ورزد و اقلیت‌های شیعی در کشورهای اسلامی نیز از چنین موردی از این کشور پیروی می‌کنند و بدین‌گونه می‌خواهند برای خود هویتی مستقل تعریف کنند. شیعیان افغانستان هم معمولاً از ایران، در رؤیت هلال، پیروی می‌کنند و تقویمِ خود را بر اساس محاسبات تهران، عیار می‌نمایند.
موضوع دیگری که مناسبت‌های دینیِ جهان اسلام را اختلاف‌برانگیز ساخته این ‌است که بسیاری از علمای مذهبی در جهان اسلام، به ظاهر حدیث «صوموا لرؤیته و افطروا لرؤیته» چسبیده‌اند (این در حالی ‌است که در موارد بسیاری «رؤیت» در زبان عربی به معنای «علم» می‌آید. افزون بر آن‌که در زمان پیامبر گرامی اسلام، از دستاورهای فلکی و ریاضی‌یی که اکنون انسان‌ها به آن‌ها دست یافته‌اند، خبری نبود تا پیامبر دربارۀ آن‌ها نظر شارع را بیان کند) و به خود اجازه نمی‌دهند که چشم مسلح را معیار در رصد کردن هلال رمضان و هلال عید قرار بدهند که این مسأله موجب گشته مسلمانان به تقویم یگانه‌یی در گسترۀ جهان نرسند و گرفتار دو دسته‌گی و چند دسته‌گی شوند.

در حال حاضر می‌توان با استفاده از ابزارهای مدرن، حساب‌های فلکی و ریاضیِ دقیقی را به منظور دیدن ماه رمضان یا هلال عید تنظیم کرد، اما بسیاری از علمای مذهبی در جهان اسلام تا هنوز معتقدند دیدنِ ماه با چشم عادی، اصل ‌است و اتکا بر ابزارهای دیگر، بدعت و نارواست. بسیاری از مسلمانان تا هنوز که هنوز است، نسبت به دستاوردهای علمی به دیدۀ شک و تردید می‌نگرند و می‌خواهند این دستاورها را در ذیل «حلال و حرام» تعریف کنند. اگرچه اکنون به نظر می‌رسد که هواداران این دیدگاه، آهسته‌آهسته در حال در اقلیّت قرار گرفتن‌اند.
روزگاری در برخی از جامعه‌های اسلامی، نگه‌داری رادیو در خانه، نشانۀ دیوثی و بی‌ناموسی تلقی می‌شده و استفاده از تلیفون را حرام می‌دانسته‌اند و حتّا بحث و جدل‌های داغی دربارۀ استفاده از میکروفون در مساجد درمی‌گرفته‌ است. برای نمونه، ملک بن عبدالعزیر، بنیان‌گذار کشور شاهی عربستان و جانشینانش، وقتی می‌خواستند پروژه‌هایی را در راستای وارد کردن فناوری و صنایع جدید به عربستان روی دست بگیرند، با مخالفت شدید بسیاری از متدینان مواجه شدند چرا که این متدینان به این گمان بودند که همۀ این صنایع، از جمله انرژی برق، ابزارهای شیطان‌اند و از سوی شیطان، مدیریت می‌شوند. مخالفت این گروه از متدینان در برابر فناوری‌های جدید به حدی شدید بود که «اخوان نجد» (مدافعان اصلی اندیشۀ سلفی‌گری در عربستانِ آل سعود) برای دفاع ار ارزش‌های اسلامی! وارد جنگی تمام‌عیار با ملک بن عبدالعزیز شدند که منجر به پیروزی شاه عربستان و شکست قاطع «اخوان نجد» شد.
جالب توجه آن‌که به گفتۀ نضال قسوم، استاد فیزیک در دانشگاه امریکایی شارقۀ امارات متحدۀ عربی، پژوهش‌هایی که توسط چند تن از محققان مسلمان انجام شده، نشان می‌دهد که در درازای پنجاه سال گذشته، پنجاه تا نود درصد مناسبت‌های دینی به صورت نادرست اعلام شده به جهت این‌که کسانی که مسوولیّت رصد کردن هلال را داشته‌اند، تنها به گواهی شاهدان عینی که ظاهراً گرفتار خطای باصره شده بوده‌اند، اعتماد کرده‌اند و محاسبه‌های فلکی را مورد اعتنا قرار نداده‌اند. به گفتۀ او، تا وقتی که علمای مذهبی در کشورهای اسلامی نسبت به دستاوردهای علمی بی‌باور باشند و از این دستاوردها در فتواهای فقهی خود یاری نطلبند، این اشتباهات، دنباله خواهد داشت و راه دیگری هم برای جلوگیری از این اشتباهات نخواهد بود که این امر، باعث خواهد شد که میان کشورهای اسلامی- و حتا گاهی در داخل کشور واحد اسلامی- در تعیین دقیق آغاز ماه قمری اختلاف و ناسازگاری پدید آید. به عقیدۀ نضال قسوم، اختلاف کشورهای اسلامی در زمینۀ «استهلال» و راه حل نیافتن برای معضلۀ تقویمِ چند‌گانه برای شروع ماه روزه یا عید، ناشی از فروبسته‌گی ذهنی و اتکای صرف بر دیدن ماه با چشم غیرمسلح می‌شود.
در عصری که دانش و ساینس، پیشرفت چشم‌گیری پیدا کرده و به‌خوبی می‌توان با بهره‌گیری از ابزارهای توسعه‌یافتۀ فلکی و ریاضی، جزییات حرکت‌های ماه را رصد کرد، اختلاف کردن در بارۀ «رؤیت هلال»، کاری بیهوده و بلاهت‌آمیز است.
گفتنی ‌است که جنبۀ فقهی موضوع «رؤیت هلال با چشم مسلح یا غیر مسلح» از نظر ما اهمیّت و ارزش بررسی و تعمق چندانی ندارد چرا که مسلمانان می‌توانند تقویمِ خود را هر طور که صلاح می‌دانند تنظیم کنند و هیچ گناهی را هم از نظرگاه فقهی مرتکب نشوند. آن‌چه برای ما در این زمینه اهمیّت دارد، حفظ یک‌پارچه‌گی مسلمانان و پرهیز از اختلاف و ناسازواری به بهانه‌های واهی و بی‌اساس‌‌است. در شرایطی که مسلمانان، نیاز شدیدی به وحدت و یک‌پارچه‌گی دارند، دامن زدن به اختلاف‌ها به هر نامی که باشد، به دور از فرزانه‌گی و حکمت ‌است و به آسیاب دشمنان، آب می‌ریزد.
رمضان، ماه نهم در تقویم سال قمری ‌است. سال قمری در قیاس به سال خورشیدی، یازده روز، کوتاه‌تر است. از همین رو، ماهِ رمضان، در همان روزی که سال پارِ خورشیدی شروع شده بود، آغاز نمی‌شود.