مرکز دراسات الجزیره
حسن ابو هنیه
برگردان و اختصار: سید اسلام ده‌نمکی/

قدرت نظامی‌یی را که تنظیم دولت اسلامی داعش، پس از سیطره بر شهر موصل در عراقِ سال ۲۰۱۴ از خود نشان داد ـ و پس از این‌که توانست پیروزی‌های سریع و چشم‌گیری را در برابر ارتش عراق در شهرهای مختلفِ این کشور رقم بزند، و بعد از این‌که فرقۀ ۱۷ ارتش سوریه را در منطقۀ «رقه» و فرودگاه نظامی «الطبقه» در هم کوبید ـ پیش‌مرگ‌های کرد عراق را نیز به سرنوشت مشابه ارتش سوریه و عراق دچار نمود و پرسش‌های زیادی را پیرامون عوامل و اسبابِ پیروزی‌های تنظیم دولت اسلامی داعش که بعضی‌ها آن را اسرار و معمای عصر دانستند، مطرح کرد.
توانایی‌های تنظیم دولت اسلامی داعش، تنها در بخش نظامی خلاصه نمی‌شود. در بُعد اقتصادی، میزان ذخیرۀ مالی تنظیم دولت اسلامی داعش، از گراف آن‌چه که تمام جریان‌های جهادی در اختیار دارند، بالا رفته است؛ موضوعی که نشان می‌دهد داعش از کادر حرفه‌یی‌یی که این بخش مهم و حیاتی را مدیریت می‌کند، برخوردار است.
در بازیِ امنیتی نیز تنظیم دولت اسلامی داعش، توان بالایی از خود در تصرف شهر «موصل»، ترور فرماندهان جریان‌های جهادی معارض خویش و تأمین امنیت فرماندهان ارشد خود که مورد تعقیب سازمان‌های استخباراتی جهان هستند، نشان داده است؛ موفقیت استخباراتی و امنیتی‌یی که مهارت‌های بلند معلوماتی و تخنیکی می‌طلبد.
این‌ها تنها مواردی نیستند که تنظیم دولت اسلامی داعش، ویژه‌گی‌های خود را نسبت به دیگر جریان‌های جهادی، از خلال آن‌ تبارز داده باشد. در عرصۀ تبلیغاتی، بهره‌گیری از شبکه‌های اجتماعی، مونتاژ فلم با کیفیتِ بالا به زبان‌‎های عربی و انگلیسی، دستاورد دستگاه تبلیغاتی تنظیم دولت اسلامی داعش، مورد بحث و بررسیِ کارشناسانِ امور رسانه‌یی و مطبوعاتی قرار گرفته است.
این بحث، تحولات پیش آمده در ساختار هیکلی تنطیم دولت اسلامی داعش را از زمانی که زیر نام «جماعت توحید و جهاد» در عراق شروع به فعالیت نمود، تا مرحلۀ تبعیت از القاعده، تأسیس دولت عراق اسلامی و عروج به اعلان خلافت اسلامی، زیرِ پوشش می‌گیرد.
۱٫ ساختار جماعت توحید و جهاد
در سپیده‌دمِ تسلط نیروهای ایالات متحده بر عراق سال ۲۰۰۳، ابومصعب زرقاوی، تشکیلِ مجدد باند جهادی خود را که – در ولایت هرات افغانستان هستۀ آن را شکل داده بود، دوباره آغاز نمود و شخصیت‌های مهم و ارادتمند به عقیدۀ جهاد جهانی را در عراق به دورِ خود جمع کرد.
ابومصعب زرقاوی؛ ایدیولوژی، قواعد فکری و فقهیِ تنظیم «جماعت توحید و جهاد» را بر پایۀ افکار دینیِ ابو عبدالله مهاجر که در شکل‌گیری عقیدۀ جهادی و منهج فقهیِ او نقش سازنده داشت، بنا نمود.
۲٫ ساختار تنظیمیِ «قاعده الجهاد در عراق»
پس از هشت‌ماه تماس و گفت‌وگوهای دشوار و نفس‌گیر میان تنظم «جماعت توحید و جهاد» و سازمان القاعده، بدون این‌که ابومصعب زرقاوی انعطافی از خود نشان دهد، در مقابل بیعت با اسامه بن لادن در سال ۲۰۰۴، القاعده را به قبول پیش‌شرط‌های خود که ـ عبارت از عدم تغییرِ استراتژی و اسلوب «جماعت توحید و جهاد» بود ـ ناگزیر نمود. بر اساس تفاهم زرقاوی و القاعده، «جماعت توحید و جهاد» به «قاعده الجهاد فی بلاد الرافدین» تغییر نام داد.
پست معاونت: ابی‌مصعب زرقاوی ـ که با مشت آهنین امورِ تنظیمی «قاعده الجهاد» را رهبری می‌نمود ـ به‌خاطر جلوگیری از بروز خلای احتمالی در رهبریِ تنظیم ـ که ممکن است در پی قتل و یا دستگیری او اتفاق بیـفتد ـ اقدام به ایجاد پست معاونت در بدنۀ تنظیم «قاعده الجهاد در عراق» نمود و ابی عبدالرحمن عراقی را به حیث معاون خود برگزید.
بخش نظامی: مسوولیت بخش نظامی به ابی اسید عراقی تعلق گرفت و در این مرحله، تنظیم «قاعده الجهاد در عراق» دست به تشکیل دسته‌های کوچک و بزرگ نظامی زد که نظر به قوانین داخلی، در تعیین اهداف کوچک نظامی، بدون مراجعه به مرکز فرماندهی، از استقلال عمل برخوردار بودند.
هیأت شرعی: وظیفۀ بررسی و بحث‌های فقهی‌یی را داشت که «تنظیم قاعده الجهاد در عراق»، به‌خاطر رفع شبهات شرعی از معتقدات و افکار خود نیازمند آن بود.
بخش مطبوعاتی: در این بخش، پی‌ریزی شگرد تبلیغاتی «تنظیم قاعده الجهاد در عراق» به دوش ابی میسرۀ عراقی گذاشته شد.
کمیتۀ مالی: «تنظیم قاعدۀ الجهاد در عراق»، جهت تمویل فعالیت‌های خویش، نیاز به موارد مالی‌یی داشت که می‌بایست هزینۀ فعالیت‌های این گروه را تأمین کند و در این زمینه تأسیس کمیتۀ مالی و راه‌اندازی شبکه‌های جمع آوری اموال، در داخل و خارج از عراق، توانست احتیاج مالیِ «تنظیم قاعده الجهاد در عراق» را مرفوع سازد.
۳٫ تأسیسِ دولت عراق اسلامی
ابی‌مصعب زرقاوی پس از مرگ خود در سال ۲۰۰۶، تنظیمِ منسجم، قدرتمند و به کمال رسیدۀ «قاعده الجهاد در عراق» را به میراث گذاشت، و پیروانِ او با اتکا به میراث به جا مانده از زرقاوی، عزم خود را برای تأسیس دولت اسلامی در عراق؛ بر مبنای هویت سنی جزم نمودند. و در ۱۵ اکتوبر سال ۲۰۰۶ دولت اسلامی عراق در شهرهای سنی‌نشینِ انبار، کرکوک، نینوا، دیالی، صلاح‌الدین، بابل و واسط عرض وجود نمود.
در سال ۲۰۱۰، زمانی که خبر کشته شدن امیر دولت اسلامی عراق ـ ابی عمر بغدادی ـ و وزیر جنگش ـ ابی حمزه مهاجر ـ رسانه‌یی شد، تنظیم دولت اسلامی عراق به گونۀ بسیار سریع دست به تبدیل فرماندهانِ خود زد و عناصر عراقی بر مفاصل قدرت دولت اسلامی عراق مسلط شدند و به تاریخ ۱۶ می ۲۰۱۰ بیانیۀ «مجلس شورای مجاهدین»، ابو بکر بغدادی را منحیث امیر دولت اسلامی عراق اعلان نمود.
۴٫ ساختار تنظیمی دولت اسلامی خلافت
تنظیم دولت اسلامی داعش، از لحاظ هیکل تنظیمی و فعالیت اداری، از پیشرفته‌ترین جریان‌های جهادیِ معاصر در جهان شناخته می‌شود و ساختار تنظیمی آن، ترکیبی‌ست میان ساختار کلاسیک تنطیم‌های جهادی و تیوریِ فقه «سلطانی» نظریۀ فقهی‌یی که متمایل به صلاحیت بی‌حدوحصر «سلطان» است.
خلیفه: ساختار تنظیمی دولت اسلامی داعش، بر اصول و مبانیِ فقهی و شرعی بنا شده است که خلیفه، پس از این‌که واجد شرایطِ عالم شرع، هاشمی‌تبار و سالم بودنِ عقل و هوش باشد، مطابقِ احکام فقه «سلطانی» به مسند خلافت انتخاب می‌شود.
مجلس شورا: مجلس شورا، یکی از مهم‌ترین موسسات در تنظیم دولت اسلامی داعش هست که وجود خود را از زمان ابی‌مصعب زرقاوی تا مرحلۀ ابی عمر بغدادی و خلافت ابوبکر بغدادی حفظ نموده است.
اهل حل و عقد: «اهل حل و عقد» مفهومی ثابت و استوار در فقه سیاسیِ اسلامی است؛ شورایی که ترکیب آن الزاماً طیف بزرگی از علما، رهبران، سیاسیون و بزرگان قوم را که دارای درک سیاسی و علم شرعی باشند، در بر می‌گیرد.
هیأت شرعی: هیأت شرعی یکی از رکیزه‌های مهم قدرت در تنظیم دولت اسلامی «داعش» به شمار می‌رود. به تقلید از این که همواره ابی مصعب زرقاوی، حواریون خاصِ خود را به این پست می گماشت، بااعتمادترین‌ها به عضویت هیأت شرعیِ برگزیده می‌شوند.
کمیتۀ مطبوعاتی: هیأت مطبوعاتی در ساختار تنطیمی دولت اسلامی داعش، از جایگاه ویژه‌یی برخوردار است. تنظیم دولت اسلامی داعش، در میان تنظیم‌های جهادی، تنظیمی‌ست که در راستای پخش و نشرِ ایدیولوژی و عقیدۀ سلفی‌گریِ جهادی، از شبکۀ عنکبوتی بهرۀ بسیاری گرفته است؛ تا جایی که موفق شد مفهوم «جهاد الکترونی» را به قاموس تنظیم‌های جهاد جهانی اضافه نماید.
بیت‌المال: تنظیم دولت اسلامی داعش را از لحاظ مالی می‌توان غنی‌ترین جریان تاریخِ حرکت‌های جهادی برشمرد. و ذخیرۀ مالی تنظیم دولت اسلامی داعش، فوقِ دارایی سازمان القاعده و جریان‌های حول و حواشی آن برآورد شده است.
پس از این‌که تنظیم دولت اسلامیِ داعش، به اراضی وسیعی در سوریه و عراق، در سال ۲۰۱۴، دست یافت، موارد و منابع مالی آن رو به افزایش نهاد. طبق برخی گزارش‌ها، میزان ذخایر مالیِ تنظیم دولت اسلامی داعش، به دو میلیارد دالر می‌رسد. مهم‌ترین مصادر و منابع موارد مالی تنظیم عبارت اند:
۱٫ کمک و تبرعات: گزارش‌های مطبوعاتی حاکی از آن‌اند که: بسیاری از ثروتمندان خلیجی، تنظیم دولت اسلامی داعش را در سوریه و عراق کمک مالی می‌کنند.
۲٫ صدقات و زکات: منابر و کانال‌های تلویزیونیِ زیادی در میانۀ سال‌های ۲۰۱۱-۲۰۱۲ مردم را ترغیب به فرستادن زکات و صدقات به سمت جهادی‌های سوریه و عراق نمودند که عمدۀ مبالغ سرازیر شده به این دو کشور در اختیار تنظیم دولت اسلامی داعش و جبهه «النصره» قرار گرفت.
۳٫ گروگان گیری: تنظیم دولت اسلامی داعش، سالانه سود کلانی را که به میلیون‌ها دالر بالغ می‌شود، از اختطاف شهروندان خارجی، کارمندان سازمان‌های بین‌المللی و روزنامه‌نگاران غربی به‌دست می‌آورد.
۴٫ تصرف اموال تجارتی و موارد مالی مناطقی که بر آن تسلط دارند: بیمارستان‌ها، مراکز تجارتی، رستورانت‌ها، شرکت‌های برق و آب در مناطق تحت کنترول داعش، از موسساتی هستند که ماهانه میلیون‌ها دالر به جیب داعش می‌ریزند.
۵٫ ثروت‌های طبیعی و معادن: تنطیم دولت اسلامی داعش، برعلاوۀ تصرف معدن طلا در شهر موصل، بر بیش از هشتاد چاه نفت کوچک و بزرگ در سوریه و عراق تسلط دارد که از راه استخراج نفت و قاچاق آن، ماهانه ملیون‌ها دالر به دست می‌آورد.
۶٫ مالیات: یکی از مصادر و منابع مهمِ درآمد مالیِ تنظیم دولت اسلامی داعش، وضع مالیات بر کسبه‌کاران و شرکت‌های تجارتی‌یی هست که طبق آمارهای گرفته شده، ماهانه بیش از شش میلیون دالر به خرانۀ داعش اضافه می‌کنند.
۷٫ اموال حکومتی: طبق گزارش بانک مرکزیِ عراق، تنظیم دولت اسلامی داعش به ده‌ها میلیون دالر ذخایر مالیِ دولت عراق در بانک دولتیِ شهر موصل دست یافت و همین‌گونه موفق شد در بعضی شهرهای دیگرِ عراق و سوریه نیز بر اموال حکومتی مسلط شود.
۸٫ زراعت و حبوبات: تنظیم دولت اسلامی داعش بر بخش عظیمی از زمین‌های زراعتی سوریه و عراق تسلط دارد و یک‌سومِ حاصلات گندم عراق سالانه در اختیار این تنظیم قرار می‌گیرد.
مجلس عسکری: مجلس نظامی، تشکیل مهمی در ساختار تنظیمی داعش پنداشته می‌شود و تعداد اعضای آن، عمدتاً از ۹-۱۳ نفر تجاوز نمی‌کند.
مجلس امنیتی: مجلس امنیتیِ تنظیم دولت اسلامی داعش به ریاست ابو علی انباری، یکی از افسران سابق استخبارات ارتش عراق، مسوولیت امور استخباراتی قلمرو خلافت، تأمین امنیت خلیفه، پی‌گیری و اجرای فرمان‌های خلیفه، اشراف بر اجرایی شدن احکام قضایی، اقامت حد شرعی، حمایت تنظیم دولت اسلامی داعش در برابرِ نفوذ خارجی و فرماندهی گردان انتحاری‌ها را به دوش دارد.
تقسیم اداری: تقسیم اداری مناطق زیر نفوذ تنطیم دولت اسلامی داعش، برگرفته از شکل و شمایلِ تقسیمات متداول در تاریخ اسلام زیر عنوان ولایات می‌باشد. و ۱۶ واحد اداری آن در عراق و سوریه توسط «امیر» که سابقۀ تاریخی در میراث سیاسی اسلامی دارد، اداره می‌شوند.
منبع:
http://studies.aljazeera.net/ar/files/isil/2014/11/2014112363816513973.html