وزارت اطلاعات و فرهنگ و اکادمی علوم افغانستان به تازه‌گی تفاهم‌نامه‌یی را به امضا رسانده‌اند که بر اساس آن، این دو نهاد فرهنگی تلاش خواهند کرد تا معادل واژه‌های را که وارد زبان گفتاری در افغانستان شده، برای آن‌ها معادل بدیل طرح کنند.
عبدالباری جهانی وزیر اطلاعات و فرهنگ هنگام امضای این تفاهم‌نامه گفته است که واژه‌های بیگانه وارد دایرۀ گفتاری گوینده‌گان این دو زبان در افغانستان شده است و مطابق این تفاهم‌نامه، وزارت اطلاعات و فرهنگ همراه با اکادمی علوم تلاش خواهند کرد که معادل این واژه‌ها و اصطلاحات را طرح کنند تا واژه‌های بیگانه وارد زبان گفتاری و نوشتاری در افغانستان نشود.
هم‌چنان، ثریا پوپل رییس اکادمی علوم افغانستان نیز گفته است: «اکادمی علوم افغانستان پلان دارد که بالای شیوۀ واحد نگارش زبان دری و پشتو کار کند، دور دوم دایرۀ المعارف آریانا تکمیل است و تلاش این است تا در بخش آنلاین ساختن این کتاب‌ها نیز کار کنیم.»
با این حال، شماری از پژوهش‌گران و آگاهان فرهنگی با انتقاد از وزارت اطلاعات و فرهنگ می‌گویند، اگر حکومت با سود جستن از اصطلاح «مصطلحات ملی» در پی اعمال واژه‌های غیر از زبان رسمی کشور باشد، عملی و قابل قبول نخواهد بود.
آنان به این باور اند که چیزی به نامِ «زبان ملی» یا «زبان‌های ملی» وجود ندارد. در قانون اساسی کشور از دو زبان فارسی(دری) و پشتو، به حیثِ زبان‌های «رسمی» یاد شده است و نه زبان‌های ملی.
این آگاهان همچنان می‌گویند، تا زمانی که چارچوب ژرفِ دانشگاهی با توانایی‌های ویژه در این زمینه ایجاد نشود، ممکن نیست، این مأمول برآورده شود.
یعقوب یسنا فعال فرهنگی و رییس دانشکدۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرونی در گفت‌وگو با روزنامۀ ماندگار می‌گوید: انجام این‌کار بحث زبان‌شناسانه است که متخصصان و کارشناسان زبان و ادبیات طی جلسات پی‌هم و با ریختن طرح کُلی به گام‌های عملی در این زمینه اقدام کنند.
آقای یسنا می‌افزاید: این‌که عجله می‌شود و برخورد سیاسی با این‌کار صورت می‌گیرد، بناً کار چندان تأثیرگذار نخواهد بود به این دلیل که زبان فارسی تنها در یک کشور رایج نیست، بلکه در بیشتر از چندین کشور رایج است.
به باور رییس دانشکدۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرونی: در این مورد باید هم‌آهنگیی در شیوۀ نوشتاری حداقل میان سه کشور ایران تاجیکستان و افغانستان ایجاد می‌شد، چون ما در یک حوزه گفت‌وگو و باهم روابط فرهنگی و ادبی داریم.
این استاد دانشگاه تأکید کرد: برخی‌ها در تلاش‌اند تا فارسی و دری را دو زبان جداگانه معرفی کنند و اگر مبنای کار با دیدگاه‌ها و غرض‌های سیاسی باشد، این‌کار جایی را نمی‌گیرد و باید دقت شود.
او خاطر نشان کرد: برخورد با زبان باید برخورد دموکراتیک باشد، به این معنی که زبان متعلق به مردم است و مردم و جامعه تصمیم می‌گیرند که از چه زبانی و با کدام روش استفاده می‌کنند.
آقای یسنا افزود: «اگر کسی به‌طور خاص، دکتاتور منشانه و مهندسی‌شده بالای مردم اِعمال کنیم که چگونه بنویسند و چگونه بخوانند، این‌گونه برخورد نه علمی است و نه جایی را می‌گیرد.»
رییس دانشکدۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرونی اظهار داشت: از نظر علمی و زبان‌شناسی مراودات فرهنگی تأثیر زیادی بر بودن و نابودشدن یک زبان ندارد. باید برخورد با زبان‌ها مهندسی‌شده و غرض‌آلود نباید باشد.
آقای یسنا اذعان داشت: زبان ما فارسی دری نام دارد و حکومت تا هنوز با این نام مشکل دارد و شاید کسانی بخواهند با سود جستن از اصلاح «مصطلحات ملی» چیزی را بر زبان ما اِعمال کنند که این‌کار به باور من عملی و قابل قبول نیست.
در سویی دیگر، جاوید فرهاد شاعر و پژوهش‌گر ادبی به این باور است: چیزی به‌نامِ «زبان ملی» یا «زبان‌های ملی» وجود ندارد. در قانون اساسی کشور از دو زبان فارسی(دری) و پشتو، به حیثِ زبان‌های «رسمی» یاد شده است و نه زبان‌های ملی.
آقای فرهاد می‌افزاید: موضوع معیاری‌سازی زبان یک مقولۀ گنگ است؛ یعنی در نخست باید روشن شود که منظور از معیاری‌سازی زبان چیست؟ و آیا این معیاری‌سازی در زبان گفتار و یاهم در زبان نوشتار انجام می‌شود؟.
این پژوهش‌گر ادبی خاطرنشان ساخت: «اگر منظور وزارت فرهنگ و فرهنگستان (اکادمی علوم) کشور از معیاری‌سازی زبان، جلوگیری از نادرستی‌های گویشی باشد، این‌کار به این زودی و شتاب‌زده‌گی ممکن نخواهد بود.
به باور آقای فرهاد: باتوجه به میزان تحول، توجه به اصالت‌های زبان مادر و شیوۀ نگارش نوین در زبان و نیز تشتت و پراکنده‌کی که در حوزۀ گویش واژه‌گان در چند دهه به میان آمده است، دشوار است که به این اصل مهم به این آسانی پرداخته شود. آقای فرهاد تصریح می‌کند که معیارهای پیشین گویش در زبان، اکنون دچار چندگونه‌گی نیز شده است؛ یعنی بسیاری از گویش‌های بومی، به گونه‌یی امروز وارد حوزۀ کاربردی زبان شده‌اند که سنجش و کاربرد این‌گونه گویش‌ها فُرصت فراگیر برای پژوهش و توانایی بسیار فنی در حوزۀ زبان‌شناسی را خواستار است.
به گفتۀ او: «از دیدِ من تا چهارچوب ژرفِ دانشگاهی با توانایی‌های ویژه در این زمینه ایجاد نشود، ممکن نیست، این مأمول برآورده شود. آرزومندم در پشتِ انجام این برنامه، بینش سُلطه‌گرایانه و سیاست تمامیت‌خواهانه وجود نداشته باشد و به این بهانه هیچ‌کس نتواند در برابر روندِ پالایش زبان و پیش‌رفت آن سد شود».
وزارت اطلاعات با اکادمی علوم درحالی این تصمیم را گرفته‌اند که چهل سال جنگ در کشور باعث مهاجرت مردم به کشورهای خارجی، به ویژه کشورهای همسایه شده‌است و برگشت آن‌ها سبب شده که گویش در زبان‌های دری و پشتوی افغانستان تغییر بخورد و نیز واژه‌ها و اصطلاحات خارجی وارد گفتار و نوشتار شود.
استقبال از این تصمیم وجود دارد، اما در ضمن آن این نگرانی وجود دارد که توان‌مندی برای طرح واژه‌های معادل کمتر باشد و نارسایی‌های پیش بیاید که واژه‌های طرح شده نتوانند بدیلی شوند که در جامعه مورد استقبال قرار بگیرند.
زبان شناسان می‌گویند واژه‌ها در یک زبان گفتاری تنها از نگاه تلفظ فرق می‌کند و اما از لحاظ افاده معنی و ریشه باهم تفاوت ندارد.