سید اکرم بارز- کارشناس سازمان‌های منطقه‌یی/
کشورهای آسیای مرکزی بعد از استقلال با مشکلاتِ متعددِ اقتصادی، سیاسی و حفظ ثباتِ رژیم‌های سیاسی روبه‌رو بوده‌اند که این امر، لزوم ایجاد یک سازمانِ منطقه‌یی را جهتِ هماهنگی و همکاری میان کشورها به یک امرِ حیاتی تبدیل نموده است.
شانگهای پنج، به عنوان یکی از چارچوب‌های منطقه‌یی، بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و ختم جنگ سرد به عنوان چارچوبی برای حل‌‌وفصل مسایل مورد منازعه در روابط دوجانبه و چندجانبه از جمله اختلافات سرحدی کشورهای آسیای مرکزی و اورآسیا در سال ۱۹۹۶ شکل گرفت. کشورهای روسیه، چین، تاجیکستان، قزاقستان و قرغیزستان از جمله کشورهای عضو شانگهای پنج بوده که با پیوستن ازبکستان در سال ۲۰۰۱ ، رسماً سازمان همکاری شانگهای شکل گرفت و اهداف، اصول و منشور آن مورد تصویب قرار گرفت.
این سازمان از جمله سازمان‌هایی است که کشورهای عضو آن تلاش نمودند از فرصت‌های ایجاد شده پس از جنگ سرد و تغییرات ژیوپولیتکِ منطقه‌یی استفاده نموده و بسیاری از مسایل و نگرانی‌های خود را در منطقه حل نمایند. حضور دو قدرت موثر بین‌المللی مانند چین و روسیه با پتانسیل‌های قوی سیاسی و اقتصادی به اهمیت و تاثیرگذاری آن افزوده است.
سازمان همکاری شانگهای بعد از حل‌وفصل اختلافات سرحدی میان کشورهای عضو و تعیین دستور کار ویژه مبنی بر مبارزه با تهدیدهای سه‌گانه (تروریزم، افراط‌گرایی و جدایی‌طلبی) گسترۀ همکاری‌ها را به عرصه‌های اقتصادی، تجارتی، ترانزیتی و آموزشی میان کشورهای عضو تسری نموده است.
کشورهای آسیای مرکزی حضور امریکا را در قلمرو کشورشان به عنوان یک چتر امنیتی علیه گروه اسلامی ازبکستان، حزب التحریر و طالبان در افغانستان تلقی می‌نمودند. اما روسیه و چین با احتیاط در برابر حضور امریکا در آسیای مرکزی موضع‌گیری نموده و در سال ۲۰۰۵ ساختار ضد تروریستی این سازمان را برای هماهنگی فعالیت‌ها علیه تهدید سه‌گانه در تاشکند ازبکستان تأسیس نمودند.
جلسۀ سران، جلسۀ سران حکومت‌ها، جلسۀ وزیران امور خارجه، جلسۀ هماهنگ کننده‌های ملی و جلسات مداوم نهادهای سکتوری و وزارت‌های مربوطۀ کشورهای عضو از جمله ساختارهای این سازمان می‌باشد که تصامیم مهم و اولویت‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی در جلسۀ سران و سران حکومت‌ها اتخاد می‌گردد. دبیرخانۀ این سازمان در بیجینگ موقعیت داشته و یک دبیرکل و پنج معاون از پنج کشور دیگر عضو انتخاب می‌گردد.
افغانستان، ایران و مغولستان اعضای ناظر سازمان شانگهای می‌باشند. هند در سال ۲۰۱۴ و پاکستان در سال ۲۰۰۶ درخواست عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای نمودند.
در نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری‌های شانگهای در شهر دوشنبه، ده سند دربارۀ شرایط حقوقی، مالی و اداری پذیرش اعضای جدید به این سازمان بررسی و تصویب شد که تسهیلات لازم را برای درخواست عضویت کامل به‌وجو د آورده است.
اخیراً پاکستان و هند بعد از تصویب شرایط و طرزالعمل‌های لازم کسب عضویت، از عضویت ناظر به عضویت کامل ارتقا نمودند و قرار است به عنوان عضو کامل در جلسۀ سران در تاشکند اشتراک نمایند. در نشست سران در شهر یوفا-روسیه، ترکیه و بلاروس به عنوانان اعضای ناظر، آذربایجان، ارمنستان، کمبودیا و نیپال به عنوان شرکای جدید دیالوگ پذیرفته شدند. چین و روسیه به عنوان کشورهای مؤسس و تاثیرگذار سازمان همکاری شانگهای، دید مثبت در مورد عضویت کامل سایر کشورها دارند. چین باورمند است که پذیرش اعضای جدید، جانِ تازه به تمام ابعاد همکاری‌ها در سازمان می‌بخشد. روسیه، پذیرش دو کشور هند و پاکستان در سازمان را یک رویداد تاریخی اعلام کرد. پیوستن هند و پاکستان گسترۀ جغرافیایی سازمان همکاری شانگهای را به جنوب آسیا نیز وسعت داده و منطقه‌گرایی در محور این سازمان را متحول می‌سازد. افغانستان در سال ۲۰۱۵ رسماً درخواست عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای نموده است.
کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای دارای جمعیتی بالغ بر۲۹۰۹٫۷ میلیون نفر که ۴۳٫۶۲ درصد جمعیت جهانی را احتوا می‌کند، می‌باشد. با پیوستن کامل هند به سازمان همکاری شانگهای با احتساب سایر کشورها که خواهان عضویت هستند، جمعیت این سازمان نیمی از جمعیت جهان را شامل می‌سازد.
کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای به دو دستۀ مصرف‌کننده‌گان بالای انرژی و تولیدکننده‌گان بالای انرژی تقسیم می‌شود. سازمان همکاری شانگهای بیشترین حجم ذخایر انرژی نفت و گاز دنیا را دارد. کشورهای عضو سازمان بیش از ۲۲ درصد ذخایر نفت دنیا و حدود ۴۴ درصد ذخایر گاز دنیا را در اختیار دارند.
روسیه و چین از کشورهای عمده و موثرِ این سازمان، پتانشیل‌های قوی اقتصادی، سیاسی و امنیتی در سطح منطقه‌یی و جهانی دارند. هر دو کشور از اعضای دایم شورای امنیت سازمان ملل متحد اند. سطح بالای تکنولوژی نظامی متعارف، به پنج کشور مهم عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای یعنی چین، روسیه، هند، ایران و پاکستان قدرت مانور بالایی برای نقش‌آفرینی در عرصه منطقه‌یی و جهانی بخشیده است. از ده کشور عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای، چهار کشور دارای قدرت هسته‌یی بالفعل هستند که شامل روسیه، چین، هند، پاکستان می‌شود و دو کشور دارای قدرت هسته‌یی بالقوه می‌باشند که شامل ایران و قزاقستان است. به عبارت دیگر، از هفت قدرت هسته‌یی جهان، چهار قدرت در قلمرو جغرافیای سیاسی سازمان همکاری شانگهای هستند و این ظرفیت بزرگی برای تأثیرگذاری این سازمان بر مسایل بین‌المللی و جهانی است.
عضویت دو کشور هند و پاکستان در سازمان همکاری شانگهای با توجه روابط پُرتنش این دوکشور و پیچیده‌گی‌های روابط قدرت و رقابت‌های این دو کشور با روسیه و چین و اولویت‌های استراتژیک هریک از قدرت‌های موثر در مسایل مختلف منطقه‌یی و جهانی، زمینه‌ساز قطبی شدن سازمان را مساعد خواهد ساخت. از جانب دیگر، عمده‌ترین سوال این است که هند به عنوان بزرگترین دموکراسی جهان با دیکتاتوری‌های عضو سازمان شانگهای که ارزش‌های دموکراتیک را عامل انتقال دموکراتیک قدرت و سرنگونی دیکتاتورهای خویش تلقی می‌نمایند، چگونه تعامل خواهد کرد. چین، طرح‌های کلان اقتصادی را برای منطقه و جهان درنظر گرفته، کشورهای آسیای مرکزی بیشترینه مورد توجه پروژه‌های اقتصادی این کشور می‌باشد. از جانب دیگر، هند مشارکت‌های اقتصادی را برای کشورهای منطقه و آسیای مرکزی روی دست گرفته است که این تلاش‌ها و تحرکات سیاسی-اقتصادی در برخی موارد سبب شکل‌گیری تناقضات و اختلاف منافع گردیده است .نگرانی‌های امنیتی هند از جمله ادعای این کشور مبنی بر حمایت استراتژیک پاکستان از تروریزم به مثابۀ ابزار تحقق سیاست‌های منطقه‌یی خویش و مشارکت‌های استراتژیک چین- پاکستان در مسایل سیاسی، اقتصادی و امنیتی منطقه‌یی نیز کارکرد و موثریتِ این سازمان منطقه‌یی را با سوال‌های جدی مواجه خواهد کرد.
رقابت‌های سیاسی و امنیتی میان روسیه و چین در سازمان، دیدگاه‌های سیاسی- امنیتی روسیه به تحولات پیرامونی و ابزاری‌سازی امنیتی سازمان از سوی روسیه و در عین حال رویکرد اقتصادمحور چین در سازمان، دستیابی به اجماع نظر و دستاوردهای سیاسی-امنیتی سازمان را تحت شعاع قرار داده است. برخی‌ها به این باور اند که با وجود شکل‌گیری ساختارهای متعدد در چارچوب سازمان، هنوز مکانیزم‌های پیگیری تصامیم نشست‌های سازمان از کارآیی لازم برخوردار نبوده و در بسیاری موارد، تصامیم و فیصله‌های نشست سران، سران حکومت‌ها و سایر نشست‌های این سازمان به باد فراموشی سپرده شده و نشست‌های سازمان را به محل صحبت و سخنرانی‌های بلندپروازانه و جایی برای عکس‌های یادگاری سران دولت‌ها مبدل ساخته است.
واقعیت‌های جدید ژیوپولیتیک، حضور قدرت‌های جدید مانند هند در این سازمان، رقابت‌های استراتژیک چین و روسیه و هند میانِ خود و با امریکا در منطقۀ اورآسیا و آسیای مرکزی و روندهای جدید منطقه‌یی و جهانی، آیندۀ سازمان همکاری شانگهای را در هاله‌یی ابهام قرار داده است. اما دست‌کم این سازمان در سال‌های آینده، یک سازمان منطقه‌یی با آجندای عمدتاً سیاسی-امنیتی باقی خواهد ماند و چینی‏ها به عنوان بانیان و نگهبانانِ آن در سیاست احتیاط و پرهیز از درگیری خود، در کنار استفاده از این سازمان، در مهار حرکت‏های هژمونیک امریکا در منطقۀ آسیای میانه و پیرامونی چین، از سوق دادن آن به سمت یک سازمان تخاصمی و تقابلی با امریکا پرهیز خواهند کرد.