بخش نخست/

تاریخ اندیشه‏های اجتماعی، میراث علمی گران‏بهایی است که بیان‌گر روند تکامل این اندیشه‏هاست. مطالعۀ اندیشه‏های گذشته‌گان همیشه سودمند است، ولی بررسی دیدگاه‏های کسانی مهم‏تر است که شاخه‏یی از دانش را پدید آورده‏اند. در تاریخ اندیشه‏های اجتماعی غرب، اگوست کنت را به دلیل آن‌که به صورتی قانون‌مند و با روشی نو به تحلیل وقایع اجتماعی زمان خود پرداخت، «پدر علم جامعه‏شناسی» می‏نامند و اندیشه‏های او را سرآغاز بحث‏های امروزین جامعه‏شناسی می‏دانند. این در حالی است که ابن خلدون سال‏ها پیش از وی به همان روش، وقایع اجتماعی زمان خود را تحلیل کرده است.
مقدمۀ ابن خلدون، که مشتمل بر اندیشه‏های اجتماعی اوست، طی سال‏های ۷۷۶ـ۷۸۴ ق تألیف شده و جامعیت و قوّت تحلیل‏های ابن خلدون هر انسانی را به شگفتی وامی‏دارد. این مقاله در ابتدا، نگاهی مختصر به شرح حال ابن خلدون دارد و سپس «علم عمران» را، که توسط وی ارایه شده، معرفی می‏نماید.
مقدّمه
هرکس به مطالعۀ تاریخ اندیشه‏های اجتماعی بپردازد، به روشنی درمی‏یابد آثاری که پیش از ابن خلدون دربارۀ مباحث اجتماعی تألیف شده‏اند مانند کتاب‏های یونانیان، رومیان و یا کتاب‏های صدر اسلام و قرون وسطا، فاقد تجزیه و تحلیل علمی در خصوص مسایل اجتماعی‏اند. شاید بتوان ابن خلدون را نخستین یا از نخستین متفکّرانی دانست که در قرن چهاردهم میلادی با روش کاملاً علمی به مطالعه و بررسی پدیده‏های اجتماعی پرداخت و سعی کرد تا علل و اسباب و قوانین حاکم بر آن‏ها را، که قابل تعمیم به موارد مشابه‌اند کشف نماید. وی معتقد بود: قوانین ثابتی بر پدیده‏های اجتماعی حاکم‌اند که می‏توان با بنیان‏گذاری رشته‏های علمی جدید به کشف آن‏ها پرداخت.
ابن خلدون تلاش علمی و نظریه‏پردازی خود را با انتقاد از مورّخان پیشین و ارایۀ نگرشی نو از تاریخ شروع می‏کند و با ابداع دانشی جدید به نام «علم عمران» کارش را به پایان می‏رساند و ادامۀ راه را از محققان پس از خود طلب می‏کند.
این مقاله درصدد است اصل «علم عمران» را معرفی کند؛ معرفی مسایلِ آن فرصت دیگری می‏طلبد.
زنده‌گی‏نامه(۲)
ابن خلدون در سال ۷۳۲ ق (۱۳۳۲ م) در شهر تونس چشم به جهان گشود و پس از ۷۸ سال زنده‌گی پرخاطرۀ سیاسی و علمی در سال ۸۰۸ ق (۱۴۰۶ م) در شهر قاهره دیده از جهان فرو بست. از التعریف ابن خلدون و تفاصیلی که مورّخان یاد کرده‏اند، می‏توان زنده‌گانی او را به چهار مرحله تقسیم کرد:
۱٫ کودکی و تحصیل (۷۳۲ ـ ۷۵۲ ق): او در این مرحله، که ۱۹ سال‏ اولِ زنده‌گی وی را تشکیل می‏دهد، در تونس در «جامع زیتونه» با کوشش تمام به فراگیری علوم پرداخت. در همین زمان (۷۴۹ ق)، طاعون مرگ‏باری که در جهان شیوع یافته بود، پدر، مادر و بسیاری از استادان وی را به کام مرگ فرو برد. پس از این حادثه، بار سفر بست و به سوی مغرب اقصا کوچ کرد.
۲٫ فعالیت سیاسی (۷۵۱ـ۷۷۶ ق): او در این مرحله که ۲۵ سال دوم زنده‌گی‏اش را تشکیل می‏دهد، به فعالیت‏های سیاسی پرداخت و ماجراهای زیادی برای خود رقم زد و طی این مدت، با حوادث سهم‌ناکی روبه‏رو شد. وی این دوره را در بیست ساله‌گی با ورود به دربار ابومحمّد بن تافراگین شروع کرد. وی در این دوره، در زمرۀ بزرگان دربار قرار گرفت و از ملتزمان خاص رکاب و هم‌نشین بزم و خلوت انس و محرم اسرار سلاطین شد.
۳٫ تألیف (۷۷۶ـ۷۸۶ ق): از این مرحله، که هشت سال از زنده‌گی ابن خلدون را تشکیل می‏دهد، چهار سال به تألیف و چهار سال دیگرش به تکمیل آن تألیفات صرف شد.
تجربه‏های مرحلۀ قبل بیهوده‌گی عمل سیاسی را به ابن خلدون ثابت کرده بود. از این‏رو، تصمیم گرفت یک‌باره از سیاست کناره جوید و به کار تحقیق و تألیف بپردازد. برای این کار، تصمیم گرفت در قلعۀ ابن سلامه به دور از جنجال‏های سیاسی برای تألیف العبر و مقدّمه عزلت گزیند. وی در این مدت، با تأمّل در تجربه‏های خود و معلوماتی که طی ۳۴ سال از عمرش اندوخته بود، توانست مطالب مقدّمه و تاریخ خود را تدوین نماید.
وی در شرح این برهه از عمر خود، می‏نویسد: «در آن قلعه، چهار سال فارغ از همۀ مشاغل اقامت گزیدم و در آن‌جا تألیف این کتاب را آغاز کردم و مقدّمۀ آن را بدین شیوۀ شگفت، که در آن عالم تنهایی بدان رهبری شدم، تکمیل نمودم.»(۳)
وی پس از آن‌که چهار سال را در خلوت و تفکّر و نوشتن سپری کرد، برای تکمیل و تصحیح کتابش عازم تونس شد.
۴٫ تدریس و قضاوت (۷۸۴ـ۸۰۸): این مرحله، که واپسین مرحلۀ زنده‌گی اوست، ۲۴ سال طول کشید؛ یعنی از زمانی که به مصر رفت و دیگر به وطنش باز نگشت. در قاهره، سلطانْ تدریس در مدرسۀ «قمیحه» و «جامع الازهر» و منصب قضای مالکیان مصر را به عهدۀ وی نهاد.
آثار علمی
رساله‏یی در منطق، رساله‏یی در حساب، تلخیص برخی از نوشته‏های ابن رشد، شرح قصیدۀ برده، لباب المحصّل، شرح رجزی در اصول فقه، العبر فی دیوان المبتدأ و الخبر فی ایام العرب و العجم و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر از آثار ابن خلدون می‏باشند.