از هشتادوششمین سال‌روز درگذشت فیض‌محمد کاتب در ارگ ریاست‌جمهوری، یادبود شد.
در محفلی‌که به همین مناسبت روز پنجشنبه برگزار شده بود، در آن شمار زیادی از تاریخ‌نگاران، پژوهش‌گران، استادان دانشگاه و سیاست‌مداران اشتراک کرده بودند.
محمداشرف غنی، رییس حکومت وحدت ملی در محفل گرامی‌داشت از هشتادوششمین سالروز درگذشتِ فیض‌محمد کاتب دستور داد تا مدال عالی دولتی به اسم «علامه کاتب» ضرب زده شود.
هم‌چنان، سرور دانش معاون دوم ریاست‌جمهوری، فیض‌محمد کاتب را پدر تاریخ‌نگاری معاصر افغانستان عنوان کرد و گفت که کاتب هم از نگاه حجم کار، کیفیت روایت، شیوۀ تدوین، موثق و معتبربودن محتوا، سرآمد همه مورخان بوده است.
آقای غنی در سخنرانی خود در این محفل گفت: هنگامی که شاهکارِ فیض‌محمد کاتب را در مقایسه با دیگر کسانی که پیش یا پس از او دست به این‌کار زده‌اند، مقایسه کنیم و مزایای برجستۀ کار او را متوجه شویم، به این نتیجه می‌رسیم که او تاریخ‌نویس معاصر افغانستان است و آثارش برای نسل‌های بعد قابل مطالعه و استفاده خواهد ماند.
به گفتۀ آقای غنی: “زیرا نوشته‌های شماری از تاریخ‌نگاران ما از حد واقعه‌نویسی منشیانِ دربار، یا خاطره‌نویسی شماری از اهل قلم فراتر نرفته است، اما فیض‌محمد کاتب تاریخ‌نویس دولت‌داری در افغانستان است.”
آقای غنی خاطر نشان کرد که جایگاه علامه کاتب برای نسل‌های امروز و آینده هنگامی بیشتر روشن می‌شود که به سبکِ نگارش کتاب «سراج التواریخ» و شیوۀ تاریخ‌نگاری نویسندۀ آن توجه کنیم.
آقای غنی در ادامۀ سخنانش گفت: “همان‌گونه که تشریحات کاتب از وقایع تاریخی سودمند و آموزنده است، ناگفته‌های او نیز جای تأمل دارد، به‌ویژه در قسمت کارنامه‌های امیر شیر علی‌خان، کاتب خاموش است و از همین جهت ما امیر شیر علی‌خان را درک نکردیم و آن نتیجۀ سانسوری بود که بر او آورده شده بود.”
به باور رییس‌جمهور، فیض‌محمد کاتب تنها نسخه‌نویس و کاتب نبود، بل یک عالم ذکی و زحمت‌کش نیز بود.
آقای غنی افزود: تلاش کاتب برای به تصویر کشیدن زبان قدرت و مقاومت در این تاریخ، تلاش بی‌نظیری است که چندین نسل را کمک می‌کند تا گذشتۀ تاریخی خود را بهتر بفهمند.
رییس‌جمهور غنی گفت: “سراج‌التواریخِ فیض محمد کاتب، علاوه بر بُعد تاریخی، از حیث درک جامعه‌شناسیِ سیاسی کشور نیز از ارزش والایی برخوردار است. نوشتار او به رویت اسناد تاریخی این درس را به همراه دارد که دولت‌-ملت‌سازی از طریق استبداد و استعمال زور و قدرت مطلقه به دست نمی‌آید.”
او گفت: ما نیاز مبرم داریم به اینکه گذشته تاریخی خود را بیشتر و بهتر درک کنیم، و این درک تاریخی باید ما را کمک کند که در اسارت گذشته گرفتار نمانیم، و در عوض، با تکیه بر تجارب تاریخی با چشم اندازهای نوی بسوی آینده گام برداریم. ما با داشتن آگاهی تاریخی می‌توانیم به این نتیجه برسیم که قدرت مطلقه چاره ساز نیست، و دولت سازی بدون ملت سازی راه به جایی نمی برد. درک ما از تاریخ و از جغرافیای کشور به مثابه بستر ملت سازی، ما را به این باور می رساند که بدون مشارکت همگانی و درک همگانی از دردها، آرزوها و خواسته های مشترک نمی توانیم از بحران ها با موفقیت عبور کنیم. تنها از طریق آگاه بودن به دردهای مشترک و افتخارات مشترک است که میتوانیم تاریخ مشترک و آینده مشترک را بسازیم.
او افزود: جنگی که اکنون گریبانگیر کشور ما است و فرصت‌های بازسازی و انکشاف را در معرض تهدید قرار می‌دهد، یک عامل آن فقدان آگاهی تاریخی است. کسانی که رگ و ریشه تمدنی خود را از یاد برده و از آن گسسته اند، تنها نقشی که توانسته اند به عهده بگیرند تبهکاری و ویرانگری است، و افراطیت موجود برخاسته از این جهل و ناآگاهی تاریخی است.
آقای غنی در پایان سخنانش دستور داد تا بنای یادبود فیض‌محمد کاتب ساخته شود و عدلیۀ مراحل قانونی ضرب مدال به اسم علامه فیض‌محمد کاتب هزاره را روی دست گرفته شود و به کابینه جهت تصویب ارایه گردد. به گفتۀ او: تا از این طریق نیز به عنوان یک ملت-دولت از خدمات با ارزش این مرد بزرگ قدردانی کرده باشیم.
در این حال، سرور دانش معاون دوم ریاست‌جمهوری در این برنامه، تاریخ و فرهنگ هر کشور را نماد وحدت ملی مردمان آن کشور عنوان کرد و گفت که فیض‌محمد کاتب یکی از برازنده‌ترین چهره‌هایی است که در تدوین، حفظ و احیای این نماد وحدت ما یعنی تاریخ افغانستان سهم اول را داشته‌ است.
معاون دوم ریاست‌جمهوری، با بیان ‎این‌که عنصر تاریخ مشترک یکی از عناصر برجسته در ملت‌سازی است، گفت: کاتب نیز در وطن‌دوستی و وفاداری به مردم، کشورش و پاس‌داری از روحیۀ ملی و وحدت ملی، نسبت به همگان پیشگام و پیش‌قدم بوده است.
آقای دانش، فیض‌محمد کاتب را پدر تاریخ‌نگاری معاصر افغانستان عنوان کرد و گفت که کاتب از نگاه حجم کار، کیفیت روایت، شیوۀ تدوین، موثق و معتبربودن محتوا، سرآمد همه مورخان پیشین و پسین افغانستان است و همه کسانی که در دورۀ معاصر دربارۀ تاریخ افغانستان قلم زده‌اند، مدیون کاتب بوده‌اند.
آقای دانش تصریح کرد که ادبیات نو در تاریخ‌نگاری و احیای زبان فارسی در تاریخ‌نویسی افغانستان نیز از ابتکارات فیض‌محمد کاتب است.
معاون دوم ریاست‌جمهوری خاطر نشان کرد: “آثار کاتب در ذات خود یک شاهکار ادبی به‌شمار می‌رود که اهالی ادب می‌توانند نغزکاری‌ها، ژرف بینی‌ها و ظرافت‌های ادبی و شیوۀ نویسندهگی کاتب را مخصوصاً در «سراج‌التواریخ» جستجو کنند و از آن بهره بگیرند.”
آقای دانش هم‌چنین گفت که کاتب در کنار مورخ‌بودن، یک فیلسوف تاریخ نیز است که در ضمن تدوین و بیان رویدادها، به تشریح فلسفۀ تاریخ نیز پرداخته است.
ملافیض‌محمد مشهور به کاتبِ هزاره به سال ۱۲۷۹هـ، ق در دهکده‌یی به‌نام «زردسنگ» واقع در قره‌باغ غزنی، چشم به جهان گشود.
پژوهش‌گرانی که در پیوند به کارنامۀ او تحقیق کرده‌اند، می‌گویند که از آموزش‌های کاتب چندان اطلاعی در دست نیست، همین‌قدر معلوم است که بعد از آموزش مقدماتی و محلی، رهسپار نجف می‌گردد و مدتی در آنجا به آموزش پرداخته سپس به شهر لاهور می‌رود و در کابل و قندهار هم به تحصیل پرداخته است. آموزش‌های کاتب مسلسل و روی یک رشتۀ خاص تحت نظر استادان مشخص صورت نگرفته است.
فیض‌محمد کاتب حدود ۵۰ سال از عمر خود تاریخ نوشت و روایت‌های بی‌مانندی از تاریخ را به نسل‌های بعدی انتقال داد.
فیض‌محمد کاتب آثار زیادی از خود به‌جا گذاشته و آثار چاپ نشده او به خط زیبای نستعلیقش در کتاب‌خانه‌های داخل و خارج افغانستان موجود است.
تحفته‌الحبیب جلد دوم در مورد وقایع سطنت از سال ۱۲۵۸–۱۲۹۷، سراج‌التواریخ دوجلد اول، فیضی از فیوضات، تذکره‌الانقلاب، تاریخ امانیه، نژادنامۀ افغان و تاریخ حکمای متقدم، نام برخی از آثار کاتب است که در سال‌های پسین، شماری از آنان از نشانی یک ناشر خصوصی در کابل دوباره چاپ شده‌اند.
گفتنی است که در محفل هشتادوششمین سال‌روز درگذشتِ فیض‌محمد کاتب، داکتر سرور مولایی، تحت عنوان “خلاف عرف در سراج‌التواریخ”، حبیب‌الله رفیع، تحت عنوان “کتاب‌های سانسور نشدۀ کاتب”، داکتر محیی‌الدین مهدی، تحت عنوان “سفرنامۀ عبدالرحمن در سراج‌التواریخ”، داکتر محمدامین احمدی، تحت عنوان “تحلیل مفهوم یاغستان در مورد هزاره‌ها در سراج‌التواریخ” سخنرانی کرده و هر یک در مورد موضوعات طرح شده به تفصیل توضیح دادند.
در این محفل، شماری از چهره‌های علمی، فرهنگی و پژوهش‌گر در بخش تاریخ از سوی رییس‌جمهور غنی و معاون دوم ریاست‌جمهوری مورد ستایش قرار گرفتند.