بخش سوم/

چه طبقاتی سعی دارند علم و دین را مخالفِ هم تلقی کنند؟
دو طبقه از طبقاتِ مردم کوشش کرده‏اند که دین و علم را مخالفِ یکدیگر جلوه دهند: یکی طبقۀ متظاهر به دین، ولی جاهل که نان دینداریِ مردم را می‏خورند و از جهالتِ مردم استفاده می‏کنند. این دسته برای این‏که مردم را در جهل نگه دارند و ضمناً به نام دین، پرده روی عیبِ خودشان بکشند و با سلاح دین، دانشمندان را بکوبند و از صحنۀ رقابت خارج کنند، مردم را از علم به عنوانِ آن‌که با دین منافی است، می‏ترسانند؛ یکی هم طبقۀ تحصیل‌کرده و دانش‌آموخته‌یی که پشتِ پا به تعهداتِ انسانی و اخلاقی زده است. این طبقه نیز همین که خواسته‏اند عذری برای لاقیدی‏های خود و کارهای خود بتراشند، به علم تکیه کرده، آن را مانع نزدیک شدن به دین دانسته‏اند.
طبقۀ سومی هم همیشه بوده است که از هر دو موهبت بهره‏مند بوده‏اند و هیچ‌گونه تنافی و تناقضی احساس نمی‏کرده‏اند. این طبقه، سعی کرده‏اند که تیره‌گی‏ها و غبارهایی را که از طرف آن دو طبقه، بین این دو ناموس مقدس برخاسته، فرو بنشانند.

گفتـار سوم
وجوب و ضرورت‌های فراگیری علم از نظر اسلام چیست؟
در پاسخ به این سوال که وجوب و ضرورتِ فراگیری علم از نظر اسلام چیست، باید گفت: از قدیمی‌ترین زمانی که کتب اسلامی تدوین شده، علم در ردیفِ سایر دستورهای‏ اسلامی از قبیل نماز و روزه و حج و جهاد و امر به معروف و نهی از منکر، بابی هم تحت عنوانِ “باب وجوب طلب العلم” باز کرده و به عنوان یکی از فرایض شناخته شده.۱
عمده‌ترین دلایل ضرورتِ فراگیری علم از نظر اسلام عبارت‌اند از:
الف‌ـ فراگیری علم یک فریضۀ دینی است: اسلام به عنوان کامل‌ترین دین الهی، جایگاه خاصی برای علم قایل است. به همین دلیل، علم را در کنار سایر فرایض یک فریضه تلقی نموده است. اگر مسلمانان طبق تعالیم دین خود، علم را مانند سایر فرایض، مثل نماز، روزه، حج و… یک فریضه تلقی کرده و به آن عمل می‌کردند، بدون تردید وضعیتِ مسلمانان غیر از وضعیتِ فعلی بود. اما دلایل فریضه بودنِ علم از نظر اسلام مختصراً به شرح ذیل می‌باشد:
۱ـ اسلام علم را نور و جهل را ظلمت دانسته و معتقد است که نور بر ظلمت غلبه خواهد کرد. قرآن کریم در سورۀ جاثیه، آیۀ ۲ و سورۀ فاطر، آیۀ ۲۷ و بسیاری از آیات دیگر، از جمله سورۀ بقره، آیۀ ۱۶۴ می‏فرماید: «در آفرینش آسمان‏ها و زمین، گردش شب و روز، حرکت کشتی بر روی آب، آمدن و ریزش باران که سبب حیاتِ زمین می‏گردد، حیواناتی که در روی زمین در حرکت اند، گردش بادها و حالت مخصوصِ ابرها که در میان زمین و آسمان معلق اند، در همۀ این‌ها نشانه‏های قدرت و حکمتِ پروردگار است». (یعنی همۀ این‌ها، قوانین و نظاماتی دارند و شناختن این نظامات، شما را به توحید نزدیک می‏کند.)
قرآن صریحاً مردم را به مطالعه در این امور توصیه کرده و می‏دانیم که مطالعه همین‏هاست که منجر به علم فلک و ستاره‏شناسی، زمین‏شناسی، دریاشناسی، علم کائنات جوّیّه، حیوان‏شناسی و غیره شده است.
۲ـ اگر گفته شود دین اسلام، دین دانش و آموزش برای زنده‌گی سعادت‌مندانۀ دنیوی و اخروی بشر است، سخنی ناحق گفته نشده است. اهمیت علم و دانش در اسلام به قدری است که اولین کلمه‌یی که خداوند به پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نموده؛ کلمۀ «اقرأ»۲یعنی بخوان بوده است.
۳ـ خداوند در اولین آیاتی که بر پیامبر نازل شده است، از علم و قلم سخن می‌گوید: الذی علم بالقلم علم الانسان مالم یعلم.۳
۴ـ خداوند در قرآن کریم به قلم که مهم‌ترین وسیله و ابزار فراگیری علم محسوب می‌شود، سوگند خورده است. ن والقلم و مایسطرون.
۵ـ قرآن کریم کسانی را که می‌دانند، با کسانی که نمی‌دانند مساوی نمی‌داند: قل هل یستوی الذین یعلمون و الذین لایعلمون.۴
۶ـ هوالذی بعث فی الامیین رسولا منهم یتلو علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه۵ : او کسی است که در میان مردمی امّی رسولی را از خودشان مبعوث کرد تا آیات او را بر آن‌ها بخواند و آنان را تزکیه کند و کتاب و حکمت را به آن‌ها بیاموزد.
۷ـ علم‌آموزی، هدف بعثت انبیا: از جمله نکاتی که اهمیتِ فوق‌العادۀ علم و علم‌آموزی را از دیدگاه قرآن کریم اثبات می‌کند، این است که تعلیم بشر توسط پیامبران را هدف بعثت آنان ذکر کرده است: «لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنینَ إِذْ بَعَثَ فیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی‏ ضَلالٍ مُبینٍ»۶ : خداوند بر مؤمنان منت نهاد [نعمت بزرگى بخشید] هنگامى که در میان آن‌ها پیامبرى از خودشان برانگیخت که آیات او را بر آن‌ها بخواند و آن‌ها را پاک کند و کتاب و حکمت بیاموزد هرچند پیش از آن، در گمراهى آشکارى بودند.
بشر بدون تعلیم از سوی پروردگار متعال در جهالت است و تنها خالق هستی است که به همۀ خیر و شرها، صلاح و فسادها، سعادت و شقاوت‌ها، و… عالم است و بر او است که دستِ آفریده‌های خود را از جهالت خارج کند و به سوی حق و سعادت رهنمود شود. بی‌تردید خداوند متعال بدون کوچک‌ترین اهمال، هدایت و تعلیم بشر را به بهترین وجه ممکن انجام داده است: «الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ خَلَقَ الْإِنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَیانَ؛۷ خداوند رحمان، قرآن را تعلیم فرمود، انسان را آفرید و به او بیان را آموخت.»
۸‌- انَّما یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ؛ از میان بنده‌گان خدا، تنها عالمان از او مى‏ترسند.۸
۹‌- قرآن کریم بر اهمیت علم، برتری علما و رفعت مقامِ آنان تصریح نموده و فرموده است: یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ‏؛۹ خداوند کسانى را که ایمان آورده‏اند و کسانى را که علم به آنان داده شده، درجات عظیمى مى‏بخشد.
واژۀ «دَرَجاتٍ‏» که مطلق و بدون تعیین حد خاص برای آن به کار رفته است، در ادبیات قرآن کریم حاکی از عظمت و بزرگی آن است.
۱۰ـ نهایتاً در قرآن کریم بیش از ۷۷۰ بار از علم و مشتقاتِ آن بحث شده است.