بخش چهارم/

مولانا خلیل احمد سهارنپوری
خلیل ‌احمد بن مجید علی سهارنپوری از نخستین طلاب دارالعلومِ دیوبند و مظاهرالعلوم است که در سال ۱۲۶۹هـ ق/۱۸۵۲م، در شهر نانوته از توابع سهارنپور هند زاده شده است. از شاگردان معروف ایشان، مولانا محمد الیاس مؤسس و نخستین رهبر جماعت تبلیغ و همچنان مولانا محمد زکریا معروف به شیخ‌الحدیث و مؤلف کتاب «فضایل اعمال» است.
معروف‌ترین کتاب‌های ایشان «بذل المجهود» شرح سنن ابی داود و «المهند علی المفند» در بیان عقاید علمای دیوبند و شاگردان نام‌دار ایشان مولانا محمد الیاس کاندهلوی (مؤسس جماعت تبلیغ) و شیخ محمد زکریا کاندهلوی است. (۲۰،/۱۱/۱۳۹۳)
خلیل احمد سهارنپوری در میان علمای دیوبند، نخستین دانشمندی است که در مقابل اندیشۀ شیخ محمد بن عبدالوهاب به‌شدت ایستاده‌گی کرده و جنبش سلفیت در جزیرۀ عرب را همانند ابن عابدین شامی از جمله خوارجِ معاصر خوانده است.
خلیل احمد سهارنپوری از علامه رشید احمد گنگوهی در فقه و تصوف بهرۀ فراوانی برد و در مکه با حاجی امدادالله مکی دست ارادت داد و در سال ۱۳۴۶ در مدینۀ منوره وفات و در قبرستان بقیع مدفون گردید. (۱۵ص۴۱۱ و ۴۱۲)

مولانا اشرف‌علی تهانوی
مولانا اشرف‎علی تهانوی فرزند عبدالحق معروف به حکیم‌الامت در سال ۱۲۸۰ هـ ق/۱۸۶۳م در تهانه بَهْوَن که از شهرهای مشهور مظفرنگر هند است، متولد شده و در سال ۱۳۶۳هـ ق درگذشته است. ایشان مبادی زبانی عربی و فارسی و همچنان دروس متداولِ زمان را از نزد مولانا محمد یعقوب، شیخ‌الهند محمودالحسن دیوبندی و غیره فرا گرفته است.
علامه تهانوی، یکی از مؤلفان بی‏نظیرِ زمانِ خویش بود که نزدیک به یک‌هزار عنوان اثر از ایشان در موضوعاتِ مختلف به جای مانده است و معروف‌ترین آن‌ها «کلید مثنوی» شرح مثنوی مولوی در شانزده مجلد و خطابه‌های اصلاحی ایشان در بیشتر از سی مجلد است. او شخصیتی بود که نقش بسیار بزرگ و به‌سزایی در دفاع از دین اسلام و منزه ساختنِ جامعۀ اسلامی هند از پلیدی‏های آداب و رسومِ جاهلی و بدعات و خرافات داشت. به‌خاطر همین تلاش‏های اصلاحیِ بی‏دریغ‌شان ملقب به «حکیم‌الامت» شدند. (۱۹/۱۳۸۵)

مولانا شبیراحمد عثمانی
مولانا شبیراحمد عثمانی در سال ۱۸۸۶م در «بجنور» هند زاده شده و از محضر مولانا محمودالحسن دیوبندی و مولانا غلام رسول سرحدی کسب فیض کرده است.
ایشان از اعضای برجستۀ مسلم‌لیگ و مؤسس جمعیت‌العلمای اسلام و از طرف‌دارانِ تشکیل کشور پاکستان بود. مشهورترین کتابِ وی «فتح المسلم» شرح صحیح مسلم است که توسط مفتی محمدتقی عثمانی تکمیل گردیده است و همچنان «تفسیر عثمانی» معروف به تفسیر کابلی که توسط جمعی از علمای افغانستان به زبان فارسی برگردانده شده و در شهرهای افغانستان و ایران بارها طبع شده است.
مولانا شبیراحمد عثمانی (رح) در ۱۳۶۹هـ ق/۱۹۴۹م بعد از جدایی پاکستان در شهر کراچی وفات یافت و در همان‌جا دفن گردید. (۲۰/۱۱/۱۳۹۲)

مولانا شاه انورشاه کشمیری
مولانا شاه محمد انورشاه کشمیری در سال ۱۲۹۲هـ ق در کشمیر زاده شده و از نزد علامه رشید احمد گنگوهی و مولانا محمودالحسن دیوبندی کسب فیض کرده و به مدتِ ۱۳ سال در دارالعلوم دیوبند به تدریس حدیث پرداخته است. مشهورترین کتاب ایشان «فیض الباری» شرح صحیح البخاری در چهار مجلد و معروف‌ترین شاگردشان مولانا محمد ادریس کاندهلوی است.
مولانا اشرف‌علی تهانوی در یکی از خطابه‌هایش گفته است: «یکی از دانشمندان مسیحی، مسلمان بودنِ حجه‌الاسلام امام ابی حامد غزالی را به عنوان یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های علمی، بر حقانیتِ اسلام استشهاد کرده است اما من به حقانیت اسلام، عظمت علمی شاه انورشاه کشمیری را استشهاد می‌کنم.» (۱۱، ش۹-۱۰،۱۴۳۱هـ ق)
شاه انورشاه کشمیری (رح) در سال ۱۳۵۲هـ ق/۱۹۳۳م در دیوبند وفات یافته و در همان‌جا در کنار علما دفن گردیده است.
مولانا کفایت‌الله دهلوی
شیخ مفتی محمد کفایت‌الله دهلوی در سال ۱۲۹۲ در شهر شاه جهان‌پور از توابع اتراپرداش هند تولد شده و علوم متداول زمان را از محضر مولانا خلیل احمد سهارنپوری و مولانا محمودالحسن دیوبندی فرا گرفته است.
مولانا کفایت‌الله دهلوی در ایام جوانی به علامه رشید احمد گنگوهی دستِ ارادت داد و زیر نظر شیخ الهند پرورش یافت و به عفت و پاک‌دامنی، راستی و درستی و زهد و تقوا روی آورد و تا پای زنده‌گی بر مسیرش ثابت‌قدم و استوار ماند.
مولانا کفایت‌الله دهلوی فارغ‌التحصیل سال ۱۳۱۵هـ ق دارالعلوم دیوبند و از مؤسسین جمعیت علمای هند در سال ۱۳۳۸هـ ق/۱۹۱۸م بوده و به مدت بیست‌سال ریاستِ آن جمعیت را به عهده داشت و با پیروی از اندیشۀ سیاسی استادش شیخ‌الهند، به فعالیت‌های سیاسی گسترده‌یی پرداخت؛ چنان‌چه از جنبش آزادی‌خواهی مصر در چوکات کنگرۀ ملی به رهبری ماهاتما گاندی پیشوای هند، با قاطعیت پشتیبانی نمود و از رهبرانِ آن به حساب می‌رفت.
مولانا کفایت‌الله دهلوی (رح) به نماینده‌گی از جمعیت علمای هند و مسلمانانِ شبه‌قاره در نشست‌های سیاسی مربوط به قضیۀ فلسطین و جهان اسلام در کشورهای مصر و عربستان سعودی مشارکت فعال نمود و از سوی محافل اسلامی و علمای جهان اسلام به عنوان مفتی اعظمِ هند استقبال گردید. بعد از استقلال هند در سال ۱۳۶۶هـ ق و به میان آمدن قضیۀ جدایی پاکستان، از سیاست به یک‌باره‌گی کناره‌گیری کرد و تا پایان زنده‌گی به تدریس و وعظ و ارشاد مردم پرداخت.
مولانا کفایت‌الله دهلوی دانشمندی سترگ بود و بر بسیاری از علوم دینی چیره‌گی داشت. در تحلیل مسایل فقهی و صدور احکام و فتاوا، نظری دقیق و جایگاه ویژه‌یی داشت و در علوم حدیث صاحب‌نظر بود. ادبیاتِ عربی و فارسی را به‌خوبی می‌دانست و در فن حساب و ریاضی استاد بود و خطی خوش داشت و هزاران فتوا به‌طور پراکنده از وی به‌جا مانده است.
مولانا کفایت‌الله دهلوی به تاریخ ۱۳ ربیع‌الثانی سال ۱۳۷۲هـ ق در شهر دهلی وفات یافت و انبوه عظیمی از مسلمانان بر او نماز گزاردند و در آستان مقبرۀ عارفِ بزرگ شیخ قطب‌الدین بختیار به آغوش خاک نهاده شد. (۱۵، ج۸، ص۱۳۳۲)

ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺣﺴﻴﻦ‌ﺍﺣﻤﺪ ﻣﺪﻧﻲ
مولانا حسین‌احمد مدنی معروف به شیخ‌الاسلام فرزند سید حبیب‌الله در سال ۱۲۹۶هـ ق در منطقۀ «الله‌ دادپور» از توابع استان فیض‌آباد هند است که در نزد ﺷﻴﺦ‌ﺍﻟﻬﻨﺪ ﻣﻮﻻﻧﺎ ﻣﺤﻤﻮﺩﺍﻟﺤﺴﻦ ﺩﻳﻮﺑﻨﺪﻱ و ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺧﻠﻴﻞﺍﺣﻤﺪ ﺳﻬﺎﺭﻧﭙﻮﺭﻱ زانوی تلمذ خم کرده است.
ﺍﻳﺸﺎﻥ فتوای حرمت همکاری با انگلیس‌ها را در دهۀ دوم قرن بیستم میلادی از مدرسۀ کلکته که توسط ابوالکلام آزاد تأسیس شده بود، صادر نمود و به جرم آن، ﺍﺯ ﺳﻮﻱ ﺩﻭﻟﺖ ﺍﻧﮕﻠﻴﺴﻲِ ﻫﻨﺪﻭﺳﺘﺎﻥ ﺑﻪ ﻫﻤﺮﺍﻩ ﺍﺳﺘﺎﺩش ﺣﻀﺮﺕ ﺷﻴﺦ‌ﺍﻟﻬﻨﺪ ﺩﺳﺘﮕﻴﺮ ﺷﺪ ﻭ ﺩﺭﺟﺰﻳﺮۀ ﻣﺎﻟﺘﺎ به مدت ﭼﻬﺎﺭ ﺳﺎﻝ ﺩﺭ ﺍﺳﺎﺭﺕ به‌سر برد.
مولانا حسین‌احمد مدنی ریاست جمعیت‌العلمای هند را بعد از شیخ‌الهند عهده‌دار شد و بر عدم جدایی پاکستان از بدنۀ هند و حفظ یک‌پارچه‌گی مسلمانان آن‌کشور با جدیت تلاش کرد.
ایشان بعد از مولانا انورشاه کشمیری، رییس مدرسانِ دیوبند گردید و کتابی به نام «الشهاب الثاقب علی المسترق الکاذب» بر ضد شیخ محمد بن عبدالوهاب نجدی نوشت. مولانا حسین‌احمد مدنی در سال ۱۳۷۷هـ ق در دیوبند وفات یافت و در قبرستان قاسمی دفن گردید.