بخش هشتم و پایانی/
و: نبود ظرفیت علمی لازم در سطح دسته‌های تبلیغی
حلقات جماعتِ تبلیغ بدون هیچ‌گونه قیدوشرط به روی همه‌گان ـ اعم از مسلمان و غیرمسلمان ـ باز است. بسیاری از افرادی‌ که شیفتۀ دعوت جماعت می‌شوند و ارادۀ خروج در راه خدا به قصد تبلیغ دین را می‌نمایند، از مبادی علوم دینی آگاهی ندارند، معنا و مفهومِ آیات قرآن کریم و احادیث را نمی‌دانند و حتا سوره‌های نماز را به‌درستی خوانده نمی‌توانند. درست است که دسته‌های گشتی جماعت، مدارسِ سیاری اند که به آموزش و تربیت افراد می‌پردازند اما فرصت دادن و تشویق نمودن اشخاصی به ایستاد شدن در میان مردم و پرداختن به صحبت و سخنرانی که علم و آگهی از متون دینی و اندیشۀ اسلامی ندارند، یکی از نقاط قابل غور و تأمل در بُعد مشکلاتِ جماعت پنداشته می‌شود.
وقتی این‌ سؤال متوجه افراد جماعت می‌شود، دلیل ایشان این است که جماعت تبلیغ به مسایل احکام با نقل نظریاتِ گونه‌گون فقها نمی‌پردازد و به مباحثات عمیق و علمی فلسفی و کلامی در بابِ عقیده نیز نیازی ندارد و آن را وظیفۀ خود نمی‌داند، بلکه وظیفۀ اصلی جماعت، رسانیدن مبادی دین که در اصول شش‌گانه بازتاب یافته است، می‌باشد که هر فردی می‌تواند در مدت زمان اندکی، فضایل اصول شش‌گانه را بیاموزد و آن را برای دیگران تبلیغ کند.

دیدگاه برخی علما دربارۀ جماعت
آثار و نتایجِ خوب و فراگیری که از جماعت تبلیغ در داخلِ هندوستان و در کُلِ جهان از جمله قاره‌های اروپا و امریکا به چشم می‌خورد، بسیاری از علمای بزرگ و متفکرِ جهان اسلام، با اعجاب و شگفتیِ خاصی از آن یاد کرده‌اند؛ از جمله شیخ صالح بن علی الشویمان پژوهش‌گر عرب که شخصاً در یکی از اجتماعات جماعت حضور پیدا کرده است، خلاصۀ مشاهداتِ خود را چنین توصیف می‌کند: «چه تصویر گویا و زیبا از زنده‌گی صحابه و تابعین و تبع تابعین رضی‌الله عنهم را در برابر دیده‌گانت به نمایش می‌گذارند! همه‌اش جهد، علم، ذکر، گفتار زیبا، اعمال نیکو، فعالیت‌های شگفت‌انگیز اسلامی، چهره‌های درخشان از علم و ایمان؛ چه زنده‌گی پاک و مبارکی!»
شیخ عبدالمجید زندانی که یکی از نویسنده‌گان جهان عرب است، می‌گوید: این‌ها اهل آسمان اند که روی زمین راه می‌روند.
علامه ابوبکر الجزایری کتابی در رابطه با جماعت تبلیغ تألیف نموده که در آن می‌نویسد: «آثار جماعت تبلیغ در کشورهای مصر، اردن، سوریه، لبنان و یمن هویداست؛ چه بسا منحرفانی که به‌ راه راست هدایت شدند و چه بسا افراد غافل و بی‌پروایی که به حقیقت رسیدند و چه بسا کسانی که از دین الله اعراض داشتند و به طرف الله رجوع کردند.»
وقتی از علامه ابوالحسن ندوی رح سؤال می‌شود که از چه کسانی در مسیر دعوت متأثر شده است، می‌گوید: کسی‌ که بیش از همه در من تأثیر گذاشت، مولانا محمد الیاس بود. این مرد از جانب الله مأمور بود اما نه از طریق وحی و رسالت، بلکه خداوند او را برای ادامۀ دعوت انبیاء انتخاب نموده بود. (۳ص۲۸-۳۲)

شخصیت‌های معروف جماعت
مولانا محمد الیاس کاندهلوی مؤسس و امیر جماعت، مولانا محمد یوسف کاندهلوی یگانه فرزند مولانا الیاس و مؤلفِ کتاب شش‌جلدی حیات صحابه، علامه ابوالحسن ندوی مؤلف نزدیک به سه‎‎صد جلد کتاب، مولانا محمد زکریا کاندهلوی مؤلف کتاب «فضائل اعمال»، مولانا محمد یوسف بنوری مؤسس و مدیر مدرسۀ اسلامیۀ بنوری تاون و عضو اسبق پارلمان پاکستان، مولوی غلام غوث هزاروی عضو اسبق پارلمان پاکستان، مفتی محمد شفیع عثمانی نویسندۀ تفسیر معارف، مفتی عام پاکستان و مؤسس دارالعلوم کراچی، مولانا انعام الحسن سومین امیر جماعت که حدود سی سال مسوولیت رهبری عمومی جماعت را به دوش داشته و به گوشه و کنار مختلفِ عالم اسلام سفر کرده است و همچنان مولانا طارق جمیل از جمله علما و دعوت‌گران معروفِ این جماعت به حساب می‌روند.
ذاکر حسین رییس‌جمهور اسبق هند، محمد شریف پدر نوازشریف نخست‌وزیر پاکستان، محمد رفیق تارِر رییس‌جمهور پیشین پاکستان نیز از جمله اعضای جماعت تبلیغ بوده‌اند و جنرال ضیاءالحق نخست‌وزیر و رییس ارتش اسبق پاکستان و همان‌طور نواز شریف نخست‌وزیر آن‌کشور با روابط نزدیک و نگاه مثبتی که به این نهضت داشته‌اند، از جمله حامیان جماعت تبلیغ به شمار می‌روند.
پایان
نهضت تبلیغ، یک قرن پیش به دلیلِ این‌که تنها فعالیت مدارس دینی در پخش و گسترش دعوت اسلامی به‌خصوص در شبه‌قارۀ هند بسنده نبود، توسط شیخ محمد الیاس رح اساس گذاشته شد و دیری نگذشت که مرزهای هند را درنوردید و مورد استقبال چشم‌گیری از سوی مسلمانان و غیرمسلمانان قرار گرفت و به اقصا نقاط جهان گسترش یافت.
در یک قرن گذشته، صدها هزار انسان در نتیجۀ دعوت افراد جماعت تبلیغ، به اسلام فرا خوانده شده و صدها هزار مسلمان از اعمال زشت و خلافِ روحیۀ شریعت اسلامی، دست برداشته‌اند و به صف دعوتی این جنبش پیوسته‌اند.
شبکۀ مدارس دینی وابسته به حوزه علمیۀ دیوبند در شبه‌قاره و اطراف آن، مهم‌ترین پشتوانۀ جنبش تبلیغ به شمار می‌رود که به گونۀ مستقیم از طریق مشارکت در برنامه‌های دعوتی و غیرمستقیم، روش دعوتی آن را با درنظرداشت واقعیت‌های عینی و تأثیرگزاری‌های شِگفت‌انگیز آن، از طریق خطابه‌ها، کتاب‌ها و نشریه‌ها، تأیید و طلاب مدارس دینی را به سفرهای تبلیغی در چوکات این جنبش تشویق و ترغیب می‌نماید.
جماعت تبلیغ، دارای ویژه‌گی‌هایی‌ست که از آن‌جمله می‌توان: دوری از تجمل‌گرایی و اسراف‌، تواضع و انکسار، نرم‌خویی و نیک‌زبانی، صبر و شکیبایی و عفو و گذشت در مقابل آزار و اذیت مردم، دوری از اختلافات فقهی و بحث‌های سیاسی، تأکید و تمرکز روی برنامه‌های تربیتی خودی، گرایش به تصوف، محبت به افراد گنه‌کار و مشرک را برشمرد.
این جنبش به‌سانِ حرکت‌های اسلامی معاصر دیگر، دارای مشکلاتی مانند دوری گزیدن از فعالیت‌های سیاسی، بدگمانی و بی‌اعتمادی نسبت به افراد و سازمان‌های سیاسی، عدم استفاده از رسانه‌های مدرن، باور و برداشت ناقص از جامعیت، شمول و کمالِ دین مقدس اسلام، نبود ظرفیت علمی لازم در سطح دسته‌های تبلیغی، اعتماد به احادیثِ ضعیف و روایات بی‌بنیاد، دیدگاه متحجرانه نسبت به زنان مبنی بر نشستن آنان در خانه و عدم سهم‌گیری در برنامه‌های دعوتی و همچنان محدود ساختن شریعت اسلامی در موارد شش‌گانه است. این‌ها از جمله نقاطی اند که از سوی علما و برخی اندیشمندانِ اسلامی معاصر مورد انتقاد قرار گرفته‌اند.

منابع
۱- بخاری، محمد بن اسماعیل (۱۴۲۲/۲۰۰۲). مختصر صحیح‌البخاری. مکتبه المعارف. الریاض
۲- التویجری، حمود بن عبدالله. القول البلیغ فی‌التحذیر من جماعه التبلیغ (۱۹۹۳م-۱۴۱۴هـ ق). دارالصمیمی للنشر و التوزیع. الریاض. ۱۹۹۳م
۳- سیدزاده، نصیراحمد. جماعت تبلیغ، روش کار و آثار و نتایج آن. ماهنامۀ ندای اسلام، سال ششم، شمارۀ ۲۱ بهار ۱۳۸۴هـ ش
۴- قشیری، مسلم بن الحجاج، أبوالحسین (ب‌ت). صحیح مسلم. دارالجیل. بیروت
۵- ندوی، علی‌الحسنی، ابوالحسن. ترجمه: قاسمی، محمد قاسم (۱۳۷۸هـ ش). تاریخچۀ دعوت اسلامی و ادوار آن در هند. کتابخانۀ ملی ایران. زاهدان
۶- ندوی، علی‌الحسنی، ابوالحسن. ترجمه: قاسمی، محمد قاسم (۱۳۹۵هـ ش). مولانا محمد الیاس و نهضت دعوت و تبلیغ. تربت جام. خراسان رضوی. ایران