بخش نهم و پایانی/

————————–
۱۰
انحراف در معنا
انحراف در معنا: هرگاه مفهوم شعر با چگونه‌‌گی خواندن، ویا چگونه ادای کلمات و مصرع‌‌ها تغییر یابد، انحراف در معنــــــا به‌وجود می‌‌آید. البته انحراف در معنا غالباً به دلایل آتی واقع می‌‌شود:
۱- اشتباه در حرکات واژه‌‌ها: آنست که یک کلمه با تغییر حرکات بتواند معناهای متفاوتی را افاده کند که اشتباه در این زمینه منجر به تغییر و انحراف در معنای موردِ نظر شاعر می‌‌گردد.
بیت:
خون شد دلم از حسرت آن لعل روان‌‌بخش
ای دُرجِ محبت به همان مُهر و نشــان باش
«حافظ»
دراین بیت، اگر حرف «د» در واژۀ دُرج مفتوح، یعنی دَرج خوانده شود، مسلماً معنای شعر به تا حد زیادی تغییر می‌‌کند. همچنان اگر «م» در واژۀ مُهر مفتوح یا مکسورخوانده شود، یعنی مَهر و یا مِهر تلقی گردد، یقیناً معنای شعر از آنچه که شاعر قصد کرده است عدول می‌‌کند.
۲- اشتباه در ترکیبی بودن کلمات: هرگاه ترکیبی دانستن، ویا ترکیبی ندانستنِ چند واژه باعث عدول از معنای مقصود شاعر گردد، انحراف در فهم معنای شعر محسوب می‌‌شود.
بیت:
در عهد پادشاه خطـــابخش جرم‌‌پوش
صوفی قرابه‌‌کش شد و مفتی پیاله‌‌نوش
«حافظ»
در این بیت اگر واژه‌‌های خطا و بخش، و نیز جرم و پوش ترکیبی تلقی نگردند، معنای شعر به شکل مصرع امریه درمی‌‌آید و این‌‌گونه می‌‌شود: در زمان پادشاه، اشتباه را عفو کن و از جرم درگذر! در حالی‌‌که این معنا با مصرع دوم این بیت مناسبت نداشته و مقصود شـاعر را بازگو نمی‌‌کند؛ امّا اگر واژه‌‌های خطا و بخش، و نیز جرم و پوش ترکیبی تلقی گردند، آنگاه این ترکیب‌‌ها، صفت برای پادشاه قـرار گرفته و با آن شاعر می‌‌خواهد اذعان کند که در زمان سلطانِ خطابخشنده و جرم‌‌پوشنده، صوفی به قرابه‌‌کشی و مفتی به باده‌‌نوشی دست زده‌‌اند. کاربستِ روش‌‌های جدید نوشتار و نوشتنِ ترکیب‌‌ها به صورتِ جداپیوسته تا حدّی از این انحراف می‌تواند پیش‌‌گیری کند.
۳- مرتبط دانستن ویا نداستن چند واژه: هرگاه معنای شعر به دلیل مرتبط دانستن ویا ندانستن چند واژه، از معنای مقصود شــاعر عدول کند، انحراف در معنا دانسته می‌‌شود.
بیت:
کشتی‌‌نشسته‌‌گانیم ای باد شرطه برخیز
باشد که باز بینم دیدار آشنـــــا را
«حافظ»
در این بیت، اگر واژه‌‌های کشتی و نشسته‌‌گان باهم غیر مرتبط تلقی گردند، دقیقاً معنای مقصود شاعر را افاده کرده و آن اینست که، «ما کسانی هستیم که در کشتی نشسته‌‌ایم». این معنا مورد نظرشاعر بوده و با معنای مصرع دوم نیز مطابقت دارد. امّا اگر این دو واژه (کشتی و نشسته‌‌گان) مرتبط پنداشته نشوند و به صورت کشتیی نشسته‌‌گان خوانده شود، معنا چنین می‌‌شود که: «ما کشتی‌‌یی هستیم که نشسته‌‌گان را حمل می‌‌کنیم». این معنا دقیقاً غیر از آن معنایی‌‌ست که شاعر می‌‌خواسته افاده کند. استفاده از روش نگارش جداپیوسته امروز تا حدّودی این نقیصه را مرفوع کرده است.
۴- آهنگ: هرگاه قوی بودن ویا ضعیف بودن آواز در هنگام تلفظ کلام منجر به تغییر در معنای آن گردد، انحراف در معنا نامیده می‌‌شود.
بیت:
بی‌‌تو در هر جا دلِ صبرآزما خواهد شکست
شیشه‌‌ی کهسار از گردِ صدا خواهد شکست
«بیدل»
در این بیت، اگر اخیر هر مصرع با لحنِ پرسشی(آهنگ قوی) خوانده شود، مسلماً که معنای شعر از آنچه که شاعر قصد کرده است، عدول می‌‌کند و به‌گونه‌‌ی پرسش تلقی می-گردد؛ در حالی‌‌که شاعر نخواسته است از چیزی پرسش به عمل آورد، بلکه می‌‌خواهد حالتش را در نبودِ او(فردِ موردِ نظر) بازگو کند.
۵- فشار(تاکید): هرگاه تأکید و یا عدمِ تأکید بالای یک واژه در هنگام خواندن معنای شعر را تغییر دهد، انحراف در معنا روی داده است.
بیت:
که می‌‌داند کجا رفتند گل‌‌چینـان بازارت
هم از خورشید می‌‌باید سراغ سایه پرسیدن
«بیدل»
در این بیت، اگر واژه‌‌ی «که» بدون فشار و تأکید ادا گردد، شاعر گویا از یک فاعلِ محذوف حرف می‌‌زند و اخباراً اذعان می‌‌دارد که: وی (همان فاعل محذوف) کسی‌‌ست که می‌‌داند گل‌‌چینان بازار تو(فرد مورد نظر) کجارفتند؛ امّا این معنا با آنچه شاعر قصـــد کرده مطابقت نداشته و مورد نظرِ شاعر نیست. اگر واژۀ(که) با تاکید و فشار خوانده شود؛ شاعر می-خواهد به‌صورت پرسش‌‌گرانه اذعان کند که چه کسی می‌‌داند که گل چینان بازار تو کجا رفتند؟. تأکید بالای حرف «که» جمله را پرسشی می‌‌سازد که موردِ نظر شاعر است و با معنای مصـرع دوم نیز مناسبت دارد.
یادداشت: باید یادآور شد که فشار بیشتر متعلق و مربوط به کلمات است، در حالی‌‌که آهنگ عموماً در جمله و کلام کاربرد دارد.
بیت:
دریغا عیش شبگیری که در خواب سحر بگذشت
ندانی قدر وقت ای‌‌دل مگر وقتی که در مــــانی
«حافظ»
در این بیت، اگر حرف اضافۀ در در واژۀ درمانی با تاکید خوانده شود، شاعر می‌‌خواهد خطاب به خودش بگوید که: قدر وقت را نمی‌‌دانی مگر زمـانی که درمانده شوی. امّا اگر این واژه(درمانی) بدون تاکید و فشار ادا گردد، معنا کاملاً تغییر کرده و شاعر می‌‌خواهد اذعان کند که: ای‌دل! قـــدر وقت را نمی‌‌دانی مگر آنگاه که درمان و معالجه باشی. معنای دوم به هیچ‌‌وجه با معنای مصرع اول و مقصود مورد نظر شـــاعر مطابقت ندارد.
۶- اشتباه در معلوم ویا مجهول بودن (ی) و (و): هرگاه معلوم ادا کردن و یا مجهول اداکـــــردن حرفِ «یا» ویا «واو» باعث انحراف از معنای اصلی مقصودِ شاعرگردد، انحراف در معنا دانسته می‌‌شود.
بیت:
خط ندارم که سویت نامه‌‌یی ارقام کنم
محرمی نی که زبانی به تو پیغـام کنم
«عشقری»
در این بیت، اگرحرف(یی) بعد از واژه‌‌ی نامه، و حرف (ی) در اخیر کلمۀ محــرمی به صورتِ معلوم(یعنی پوره) خوانده شوند، مسلماً باعث انحراف در معنا می‌‌گردد؛ و نیز برعکس، اگرحرف (ی) در کلمۀ زبانی به صورت مجهول(نیمه) خوانده شود، خلاف آنچــه را شاعر قصد کرده است، معنا می‌‌دهد که انحراف در معنا خوانده می‌‌شود.