بخش دوم/

منشأ هنر اسلامی
مانند دیگر ابعاد فرهنگ اسلامی، هنر اسلامی علاوه براینکه از هنر بیزانسی نیز الهاماتی گرفته است، نتیجه افزایش دانش محیطی۵ ،اجتماعی و تلفیقی از سنتهای قوم عرب، پارس، خاور میانه و آفریقا است. دانش و پیشرفت هنری منحصر بفرد اسلام از سه عنصر اصلی تشکیل شده است، قرآن به عنوان اولین کار هنری در اسلام به شمار می آید که یک شاهکار هنری به نظر می رسد(الفاروقی،۱۹۷۳).نتیجه نهایی از تجربیات بیان شده در قرآن این است که خواننده در هنگام خواندن شرح وقایع در قرآن حضور خداوند را احساس می کند: «زمانیکه این آیات نیکو بر آنها خوانده می شود،آنها در حمد و ستایش خداوند بزرگ درمانده می شوند و اشکها سرازیر می گردد»(سوره مریم–آیه ۵۸)
هنرمندان اسلامی در هنر و دانش الگوی خود را از تجربیات قرآنی اقتباس کرده اند و شیوه جدیدی را برای ایجاد هنر اسلامی از طریق عوامل تعیین کننده مستقل و غیر مستقل آیات قرآنی شروع کردند.در هنر اسلامی بر حضور و نشانه خداوند خالق نسبت به مخلوقاتش،مانند انسان تأکید شده است. عامل دوم که اقتباس گرفته از آیات قرآنی است و شاعران را مورد انتقاد قرا می دهد، به شرح زیر است:»و شاعران (یاوه سرای کفار مانند عالمان بی عمل و مدعیان باطل )را مردم جاهل و گمراه پیروی می کنند. آیا ندیده اید که آنها به هر وادی سرگردان گشته اند؟ و آنها بسیار سخن می گویند و یکی از آنها را انجام نمی دهند؟(سوره شعراء–آیه ۲۶و۲۴۴ ). این قاعده باعث قانون مندی آثار هنرمندان، نویسندگان و متخصصین اسلامی می شود.اسلام تنها این قاعده را طبق آیه زیر اثبات می کند: «ای کسانی که ایمان آورده اید، کار نیکو انجام دهید، و زمانی که سرگرم کارهای خود هستید خداوند را بسیار یاد کنید»(سوره شعراء– آیه ۲۲۷)
آثار هنری مسلمانان با این قاعده (طبق آیه بالا) هماهنگ می شود و همیشه یاد خداوند در آثار هنری مانند سفال سازی، نساجی ،چرم یا آهن یا تزیینات روی دیوار مشاهده می شود. در آثار هنری مسلمانان از خداوند بسیار زیاد یاد شده است. هنرمندان مسلمان با مواد مختلف بسیاری کار کرده اند از سفال تا آهن و اشکال هندسی زیادی را مانند طرح های آرابسک، اشکال هندسی و هنر خوشنویسی خلق کرده اند. سومین عامل مهمی که باعث تحکیم ماهیت هنر اسلامی شد حکم مذهبی ای در دین اسلام است که با نقاشی تصاویر انسانی و حیوانی۶ مخالفت می کند. علت وجود این قانون در اسلام برای این است که مردم به پرستش بتها و اشکال مصور برنگردند، عملی که در دین اسلام به شدت نهی شده است. در صدر اسلام، مجسمه ها و تصاویری مشاهده شدند که یاد‌آور بت پرستی مسلمانان در دوران جاهلیت بود. امروزه، اکثریت مسلمانان، به این قانون احترام می گذارند و دیدگاه آنها به انزجار از دنیای غربی که هنوز شیوه افراطی «بت پرستی « در آن وجود دارد گسترش پیدا کرده است. پس از آن می توان دید که رواج مجدد پوشش اسلامی در بین زنان تحصیل کرده مسلمان و دوری آنها از استفاده بیش از حد آرایش و خود آرایی به وجود آمد.
افزون براین، اسلام از مباحث ماوراء طبیعی مانند مباحث مربوط به تثلیث(پدر، پسر، روح القدوس)، ماهیت پاک حضرت عیسی، روح القدوس که در دین مسیحیت وجود دارد، مبراست. در نتیجه به طراحی مسجد مانند کلیساها با طرح صلیب ،سرداب ها و تصاویر و تمثال قدیسان وشهیدان و فرشتگان که قسمت برجسته ای از هنر اخلاقی در کلیساهای مسیحیت است، نیازی نیست.کشفیات به دست آمده در کاخ قصر عمره، که به دستور خلیفه امویان، ولید اول ساخته شده (۷۰۵-۷۱۵)تصویرگری های بزرگی از صحنه های شکار، تمرینات ژیمناستیک و تصاویر سمبلیک در صحرای اردن را نشان می دهد. مهمترین این تصاویر مربوط به توصیف دشمنان اسلام از جمله سزار(امپراطور بیزانس- روم شرقی)، رودریک(Roderick)، پادشاه ویسگوت در اسپانیا و خسرو (پادشاه ایران) می باشد.همچنین تصویری از نجاشی، پادشاه حبشه وجود دارد، کسی که به مسلمانان زمانی که در روزهای ابتدایی اسلام۷ در مکه تحت تعقیب بودند پناه داد (کرس ول، ۱۹۵۸Creswell). در ارتباط با تصویرگری، نمونه های زیادی از تصاویر حیوانات نیز وجود دارد. تصاویری از شیرها و عقاب ها در تصویرگری مناظر شکار و ضیافت ها که بر روی مجسمه ها و تمثال های کنده کاری شده است. این نمادها توسط مبارزان اروپایی درزمان جنگ صلیبی به طور گسترده ای تقلید شد و گسترش پیدا رد.

ماهیت و شکل هنر اسلامی
هنر اسلامی از هنر دیگر فرهنگ ها چه در شکل و تصویر، عناصر و عوامل تشکیل دهنده و حتی در موضوع و مفهوم نیز متفاوت است. به عنوان مثال فیلیپس(Philips 1915) معتقد است که هنر اسلامی درکل و اساسا به مقوله رنگ توجه دارد برخلاف هنر غرب که علاقه بیشتری به شکل و تصویر دارد. او توضیح می دهد که هنر شرق دارای ویژگی‌های زنانه، احساسی است و تقریبا مقوله رنگ در آثار هنری اسلامی اهمیت خاصی دارد، در حالی که هنر غرب دارای ویژگی‌های مردانه، عقلانی می باشد و بر اساس طرح های انعطاف پذیر و شکل پذیر و بی اعتنا به رنگ ایجاد می شود. البته نظرات فیلیپس انعکاس تعصبات فرهنگی و هنری است. هنر اسلامی هرگز فقدان استدلال و اندیشه را حتی در ساده ترین طرح های هنری نیز شاهد نبوده است. در همه اشکال هنر اسلامی پیام های آشکار و نهان بسیاری یافت می شود که دعوت به مشاهده و یادگیری می کند. بورگویین(Bourgoin1879) به عبارت دیگر اشکال و تصاویر هنر یونان باستان، ژاپن و مسلمانان را مقایسه می کند و آنها را به ترتیب به سه مقوله شامل حیوانات، گیاهان و کانی ها تقسیم می کند. از نظر او، هنر یونان بر اشکال و تصاویر متناسب و انعطاف پذیر و بر ساختار بدن انسان و حیوانات تاکید می کند. به عبارت دیگر، هنر ژاپنی ها، بر عناصر گیاهی تاکید دارد که به اصل رشد و زیبایی برگها و شاخه ها اشاره دارد. اما ویژگی هنر اسلامی تشابه میان طراحی هندسی و فرم های کریستال است. تفاوت اساسی بین هنر اسلامی و هنر دیگر فرهنگ ها اینست که بر اشکال و تصاویر نابی که در مقابل اشیاء طبیعی قرار دارند، تمرکز می کند. این تصاویر اشکال و الگوهای متنوعی را ایجاد می کند.پریس(Prisse1878) هنر اسلامی را به سه دسته، منقش به گل، اشکال هندسی و هنر خوشنویسی طبقه بندی کرده است. بورگویین (۱۸۷۳) طبقه بندی دیگری را پیشنهاد کرده است که شامل استالاکتیت های تزیینی، آرابسک و دیگر اشکال می باشد. در ارتباط با تزیینات مورد علاقه ما، متمرکز می شویم به سه نوع تزیین که به وسیله پریس پیشنهاد می شود ،که یکی یا تنها یا هردو، به طور کلی، مانند سفال سازی، کوزه گری، گچ بری یا نساجی است.

هنر منقش به گل و گیاه
گرچه، رشد هنر اسلامی جدا از تاثیرات طبیعت و محیط نبوده است، با این همه تصویرگریهای این هنر بر خلاف هنر غربی که تصاویری واقع گرایانه دارد، بیشتر تصاویری انتزاعی بوده است. در تصاویر منقش به گیاهان جایی که شاخه ها و برگها و گلها در هم بافته و کنار هم قرار گرفته اند می توان تفاوت را از خطوط هندسی اطراف آنها در طراحی آرابسک احساس کرد. استفاده از تصاویر منقش به گیاهان در هنر اسلامی، تا حدودی به تقلید از تصویرگری موجودات زنده مقید است. به هر حال این ممنوعیت اسلامی به طور طبیعی به واسطه منع تصویرگری انسان و حیوان، موجب کاهش آن شده است. منتقدین هنری تصاویر و تزیینات منقش به گل در هنر اسلامی را که فاقد آثار رشد و زندگی هستند، امری اعتقادی می دانند(دابری،۱۹۲۰Dobrre). از نظر آنها، علت عدم رشد در هنر منقش به گل به خاطر محیط طبیعی کشورهای اسلامی بوده است، جایی که تجربه بهار، فصل رویش گیاهان، به ندرت اتفاق می افتد. به هر حال این ممنوعیت که در بالا بیان شد علت اصلی عدم حضور آثار زندگی در بسیاری از کارهای هنری منقش به گل در هنر اسلامی است.
در قبه الصخره و مسجد امویان در دمشق که اولین طرح های منقش به گیاهان را در خود جای داده است، تصاویری واقعی از گیاهان و درختان را می یابیم، اما همانطور که قبلا گفته شد این آثار هنری واقع گرا به دست هنرمندان بیزانسی و با حمایت امویان انجام شده است. تزیینات منقش به گیاهان در مسجد سامرا(عراق) نشان می دهد که چطور هنرمندان مسلمان، در مقایسه، به طور آگاهانه‌ای تصاویری از برگها و شاخه های درختان مو را با طرح برگها و نقوش طوماری به تصویر کشیده اند. با این وجود، در قرن ۱۳روش های هنری واقع گرایی به تدریج در کشورهای اسلامی ایران و ترکیه ایجاد شد که بعدها چینی ها و مغول ها از آن تاثیر گرفتند(الاولفی-۱۹۶۹).
هنرمندان مسلمان طراحی شاخ و برگ را با ظرافت بسیاری به خصوص در اطراف مناره ها و پنجره ها به تصویرکشیده اند. هنر گچ بری بر روی حاشیه های دیوار در آرامگاه سلطان قلاوون واقع در قاهره- مصر در سالهای ۱۲۸۴-۸۵ منقش به جوانه ها و برگهای منظم در یک طرح طوماری ادامه دارو بلند مشاهده می شود. در این آرامگاه همچنین نمونه هایی از تصاویر منقش به گل با قاب های تزیینی مدور و مستطیلی وجود دارد که در قرن ۱۵ از شهرت خاصی برخوردار شد(پاوول، ۱۸۸۶Poole). استفاده از این هنر برای اشیاء تزیینی مانند کوزه گری، کنده کاری بر روی چوب و چرم و به همان اندازه بر روی کاشی های رنگارنگ گسترش پیدا کرد.