بخش چهارم و پایانی/

از همین‌جاست که اقبال لاهوری معتقد است که روح اسلام با تجربه‌گرایی و استقراء نزدیکی بیشتری دارد تا فلسفۀ یونانی. مسلمان‌ها طی دوسدۀ نخست که زیر بار اندیشۀ یونانی رفته بودند و «قرآن را با چراغ فکر یونانی می‌خواندند»، عملاً از روح اصلی دین دور افتادند. زیرا قرآن‌کریم بیش از فلسفۀ یونانی با علومی که امروزه تجربی خوانده می‌شود، قرابت بسیاری دارد. اقبال به این مقدار اکتفا نمی‌کند و ابتکار به‌کارگیری روش‌های استقرایی را به مسلمان‌ها برمی‌گرداند و پرچم‌داران استقراء و تجربه در غرب را ادامۀ راهی می‌بیند که مسلمان‌ها آغاز کرده بودند . با این وجود، جوامع اسلامی از علوم تجربی فاصله گرفتند و این مساله عامل مهم عقب‌افتاده‌گی آن‌ها از کاروان تمدن جدید شد. اگر چنان‌که شیوه‌های تجربی آن‌روزگار که ابوریحان یکی از چهره‌های شاخص آن شناخته می‌شود ادامه می‌یافت، تمدن علمیِ امروزِ اروپا به‌دستان پرتوان مسلمان‌ها رقم می‌خورد. اما با دریع، جنگ‌های خانمان‌براندازِ صلیبی(Crusade Wars) و حملۀ ویرانگر چنگیزی‌ها از عوامل بیرونی‌یی بود که تمدن اسلامی را یک‌باره، و به‌نحو غیرمنتظره‌یی ویران کرد و با آن مسلمان‌ها منابع فکری و عظمتِ تاریخی خویش را از دست دادند.
بیرونی سعی بلیغی به‌خرچ می‌داد تا به منابع معتبر و داده‌های مؤثق دست پیدا کند و پیش از دست‌یابی به نتیجه، شواهد کافی در آن زمینه به‌دست آورد. از این‌رو، علی‌رغم آن‌که شمار زیادی از دانشمندان اسلامی در مورد هندوئیسم به‌عنوان یک دین شرکی بحث و سخن گفته‌ بودند، بیرونی به مطالعۀ عینی و تحقیق دوباره در این باب دست می‌زند؛ او بیان می‌دارد که عامۀ هندوها بت‌پرست به‌نظر می‌رسند، اما اشخاص تعلیم‌دیده و اهل علم آن‌ها موحدند. بیرونی برای اثبات این ادعا به شواهدی از کتابِ هندوها متوسل می‌شود که در آن از عقیده به خدای یگانه، ابدی، بی اول و انجام، مرید، متعالی، حیات‌دهنده، حاکم، بی‌مَثل و… سخن به میان آمده است. با این شواهد، بیرونی بر آن‌است که این مساله نیاز به واکاوی بیشتری دارد و کم‌ترین چیزی که در این مورد می‌توان گفت این‌است که قضاوت ما در این مورد(هندوئیسم) جز بر شنیده‌ها استوار نیست.

نتیجه‌گیری
ابوریحان البیرونی – چنان‌که به تفصیل گذشت- از چهره‌های شاخص علم، فلسفه و تاریخ به‌شمار می‌آید. او با تکیه بر خرد انتقادی و رویکرد تجربی توانست راه تازه‌یی بگشاید و نسبت انسان را با واقعیت جهان به میانجی تجربه نزدیک‌تر سازد. بیرونی با نگرش انتقادی‌اش نشان داد که در پذیرش و رد داده‌ها و اقوال گذشته‌گان باید احتیاط بسیاری به‌خرج داد. یافته‌های گذشته را نه می‌توان عجولانه رد کرد و نه هم تأیید آن – مادامی که شواهد و دلایل کافی به سود آن‌ها در دست‌رس نباشد- کار درست و شایسته‌یی است. گذشته از این، از آنجایی‌که بسیاری از تاریخ گذشته‌گان دست‌خوش تحریف و تباهی شده‌است، بایستی در آن تجدید نظر کرد و از آن پس می‌توان در مورد رد یا پذیرش آن‌ها سخن گفت. چنین رویکرد باالطبع از یک‌سو موانعی را که از رهگذر تفکرات تلنبارشدۀ گذشته‌گان فراراه وی قرار داشت، برمی‌داشت و از سویی، راه را بر روی تلاش‌های تازه و متفاوت‌تر او هموار می‌ساخت. بدین‌سان بود که او از فلسفه به علم بیش‌تر اهتمام ‌ورزید و به تجربه و مشاهده در برابر قیاس و استنتاج اهمیت بیشتری قایل شد. او نه فقط در فزیک، نجوم و زمین‌شناسی و … به دنبال نتایج عملی بود، بلکه در ریاضیات نیز که غالباً از جنس علوم نظر به‌حساب می‌آمد، به کاربرد عملی آن می‌نگریست. بیرونی حتا در شناخت ادیان و پدیده‌های اجتماعی نیز بر روش‌های تجربی تکیه داشت و از این بابت، کار او شباهت فراوانی با جامعه‌شناسان معاصر اروپایی دارد. بیرونی نقطۀ عطفی در تحول متودولوژیک از عقل‌گرایی به تجربه‌گرایی، و از قیاس به استقراء و از ذهن به عین در تاریخ اسلام به‌شمار می‌آید. در مقطعی که دورافتاده‌گی جوامع اسلامی از کاروان علم جدید که عمدتاً بر مشاهده و تجربه استوار است، یکی از عوامل رکین انحطاط شناخته می‌شود، معرفی و احیای سنتِ تجربه‌گرایانی چون او می‌تواند از یکسو نقش ارزنده‌یی در احیای بخشی از معارف متروک اسلامی بازی کند و از سویی، زمینه‌های بازگشت جوامع اسلامی را به علم تجربیِ جدید فراهم‌تر خواهد ساخت.

فهرست منابع
１) تابعی، احمد: ۱۳۸۴ خورشیدی، پسامدرن و عدم تعین، چاپ اول(ایران: تهران- نشر نی)
２) پرویز بابایی: ۱۳۸۹ خورشیدی، مکتب‌های فلسفی، چاپ دوم(ایران: تهران- مؤسسۀ انتشارات نگاه)
３) ترمانینی، عبدالسلام: ۱۳۹۶خورشیدی، رائرۀ‌المعارف تاریخی رویدادهای تاریخ اسلام، ترجمه: جمعی از پژوهشگران، ج۲، چاپ چهارم(قم- پژوهشگاه علوم و
４) بیکن، فرانسیس‌، نوارغنون، به ترجمۀ رضازاده شفق، در کتاب فلسفۀ علمی، (ایران- انتشارات سخن)
５) البیرونی، ابوریحان محمدبن احمد: ۱۳۸۶ خورشیدی، الآثار الباقیه، ترجمه: اکبر داناسرشت(ایران: تهران-امیرکبیر)
６) فروغی، محمد علی: ۱۳۸۸ خورشیدی، سیر حکمت در اروپا. چاپ پنجم (ایران: تهران- انتشارات زوّار)
７) سولومون رابرت و کاتلین هیگینز: ۱۳۹۲ خورشیدی، تاریخ فلسفه در جهان، ترجمه: منوچهر شادان، چاپ دوم( ایران: تهران- انتشارات بهجت)
８) طباطبایی، مصطفی حسینی: ب ت، متفکرین اسلامی در برابر منطق یونان،
９) امیری، علی: (۱۳۹۱ هـ ش). خوابِ خرد، چاپ اول. (افغانستان: کابل- انتشارات امیری)
１０) لاهوری، محمداقبال: ب ت،بازسازی اندیشه دینی در اسلام، ترجمه: بقایی ما کان

１１) Mohamad NoviaiArdi, Fatimah binti Abdullah and Shihab al-Tamimi: Al-Biruni: A Muslim Critical Thinker, P1, Malysia: International Islamic University
１２)