سید قاسم اخضراتی

بخش پنجم

درمان‌ فقر و پیش‌گیری‌ از آن‌
پس‌ از شناسایی‌ عوامل‌ مؤثر در فقر افراد و جوامع‌، گام‌ بعدی‌ بررسی ‌راه‌های‌ درمان‌ فقر است‌. در این‌‌جا  با دو نگرش‌ به‌ این‌ مسأله‌ می‌پردازیم‌.
نگرش‌ اول‌، نگاهی‌ کوتاه‌‌مدّت‌ و مقطعی‌ به‌ این‌ مشکل‌ است‌ و به‌ سبب ‌وضعیت‌ بسیار ناگوار برخی‌ از تهیدستان‌، به‌ شناسایی‌ و تبیین‌ راه‌های ‌کوتاه‌مدت‌ و ضربتی‌ برای‌ رویارویی‌ با این‌ مشکل‌ می‌پردازد. نگرش‌ دوم‌، راه‌های‌ اساسی‌ پیش‌گیری‌ و درمان‌ فقر را مورد بررسی‌ قرار می‌دهد. نگرش‌دوم‌ را می‌توان‌ بلندمدت‌ نامید؛ زیرا فقر در طول‌ زمان‌ ایجاد می‌شود و به‌طور طبیعی‌ درمان‌ اساسی‌ آن‌ به‌ زمان‌ و برنامه‌ریزی‌ منظم‌ و دقیق‌ نیاز دارد. البته‌ هدف‌ این‌ مباحث‌ برخورد بامسأله‌ در سطح‌ کلان‌ است‌ و مشکل‌ افراد در ضمن‌ آن‌ مورد توجه‌ قرار می‌گیرد.
راه‌های‌ کوتاه‌‌مدت‌
چنان‌که‌ گفته‌ شد، در این‌ راه‌ها، هدف‌ رسیده‌گی‌ به‌ تهیدستانی‌ است‌ که‌ در موقعیتی‌ ناگوار به‌سر می‌برند و تأخیر در رسیده‌گی‌ به‌ وضع‌ آن‌ها به‌ ساقط‌ شدن‌آن‌ها از هستی‌ و زیان‌های‌ جبران‌‌ناپذیر می‌انجامد. درمان‌ ضربتی‌ فقر در سه‌مرحله‌ تحقّق‌ می‌یابد.
۱ـ گام‌ نخست‌، شناسایی‌ این‌ گروه‌ از تهیدستان‌ است‌. به‌طور طبیعی‌، دراین‌ مقطع‌ نمی‌توان‌ کار دقیق‌ و کارشناسانه‌یی‌در این‌باره‌ انجام‌ داد. باید ازآمارهای‌ موجود یا راه‌های‌ دیگر، که‌ در کوتاه‌ترین‌ زمان‌ و با کم‌ترین‌ آثار جنبی‌ نتیجه‌ می‌دهد، بهره‌ برد. برای‌ مثال‌ می‌توان‌ از پایگاه‌های‌ مطمینی‌ چون ‌مساجد محل،‌ در شناسایی‌ چنین‌ افرادی‌ استفاده‌ کرد.
۲ـ گام‌ بعدی‌ تأمین‌ بودجه طرح‌ است‌. برای‌ تأمین‌ بودجه‌، سه‌ راه‌ وجوددارد: الف‌) دولت‌؛ ب‌) وجوه‌ شرعی‌ مانند زکات‌؛ و غیره کمک‌های‌مردمی‌.
۳ـ گام‌ سوم‌، رساندن‌ وجوه‌ به‌ تهیدستان‌ شناسایی‌ شده‌ است‌. دراین‌ مرحله ‌نیز باید از مطمین‌ترین‌ و کم‌هزینه‌ترین‌ مسیر استفاده‌ کرد. برخی‌ از نهادهایی‌که‌ سابقه‌ موفق‌تری‌ در این‌ زمینه‌ دارند، می‌توانند به‌ عنوان‌ بازوی‌ اجرایی‌ و هم‌آهنگ‌ کننده‌ طرح‌ به‌ کار گرفته‌ شوند.

هم‌چنین‌ مسجدها، که‌ در شناسایی ‌تنگدستان‌ و گردآوری‌ کمک‌های‌ مردمی‌ نقشی‌ موثر داشتند، می‌توانند دراین‌ مرحله‌ بسیار سودمند باشند؛ یعنی‌ در هر محل‌، می‌توان‌ به‌ یاری‌ افرادنیکوکار و جوانان‌ فعّال‌، که‌ زیر نظر امام‌ جماعت‌ در هسته‌های‌ مردمی‌سازمان‌دهی‌ می‌شوند، این‌ مهم‌ را انجام‌ داد. البته‌ می‌توان‌ خانواده‌های ‌تنگدست‌ را به‌ افراد نیکوکار معرفی‌ کرد تا عملیات‌ کمک‌رسانی‌ بدون‌ واسطه ‌تحقق‌ یابد.
درباره‌ شیوه‌ اعطای‌ کمک‌ بین‌ افراد نیز، با توجه‌ به‌ موقعیت‌ و مشکل‌ خاص‌ افراد و نیز وضعیت‌ اقتصادی‌ جامعه‌، راه‌های‌ مختلفی‌ وجود دارد. کمک‌ها می‌تواند نقدی‌ یا غیرنقدی‌ باشند. کمک‌های‌ نقدی‌، با توجه‌ به‌وضعیت‌ افراد، می‌تواند به‌شکل‌ بلاعوض‌ یا وام‌ قرض‌الحسنه‌ باشد. کمک‌های‌غیر نقدی‌ نیز می‌تواند به‌ صورت‌ کالا (خوراک‌ و پوشاک‌ و …)باشد.
خانه ‌بخشی‌ از فقرا که‌ در موقعیت‌ اقتصادی‌ ناگواری‌ قرار دارند، درمجتمع‌های‌ مسکونی‌، علاوه‌ بر تسهیل‌ کمک‌رسانی‌ و حل‌ّ مشکل‌ مسکن‌آن‌ها، زمینه‌ را برای‌ درمان‌ اساسی‌ فقرشان‌ فراهم‌ می‌کند.
راه‌های‌ بلندمدت‌
۱ـ راه‌های‌ پیش‌گیری‌ از فقر
به ‌طور کلی‌ شیوه‌ اصولی‌ برخورد با هر مشکلی،‌ بستن‌ راه‌ پدید آمدن‌ آن‌است‌؛ چنان‌‌که‌ همه‌ متخصصان‌ و داکتران اتّفاق دارند که‌ پرداختن‌ به ‌بهداشت‌ و جلوگیری‌ از پیدایش‌ بیماری،‌ از درمان‌ آن‌ آسان‌تر و مهم‌تر است‌. در مبارزه‌ با مشکل‌ فقر نیز اجرای‌ سیاست‌هایی‌ برای‌ از بین‌ بردن‌ زمینه‌های ‌پیدایش‌ آن،‌ مهم‌ترین‌ گام‌ به‌ شمار می‌آید.
در بحث گذشته‌، در بررسی‌ علل‌ پیدایش‌ فقر در جنبه‌های‌ فرهنگی‌، اجتماعی‌ و اقتصادی‌، عوامل‌ مختلفی‌ را برشمردیم‌. در یک‌ برنامه‌‌ریزی‌سنجیده‌، برای‌ جلوگیری‌ از پدیده‌ فقر، باید از بین‌ بردن‌ عوامل‌ یادشده‌ مورد توجه‌ قرارگیرد.
الف‌) مقابله‌ با عوامل‌ فرهنگی‌ و اجتماعی‌
به ‌طور خلاصه‌، عوامل‌ فرهنگی‌ و اجتماعی‌ فقر فردی‌ و اجتماعی‌ عبارت‌‌اند‌ از :
۱٫ تنبلی‌ و عدم‌ استقامت‌ در کار؛
۲٫ بی‌برنامه‌گی‌؛
۳٫ دیدگاه‌ نادرست‌ درباره‌ دنیا و آخرت‌؛
۴٫ خودباخته‌گی‌ و عدم‌ اعتماد به‌ نفس‌؛
۵٫ ترویج‌ گناه‌ و فساد در جامعه‌؛
۶٫ اعتیاد، گدایی و اظهار فقر؛
مهم‌ترین‌ گام‌ در جهت‌ زدودن‌ این‌ عوامل‌، انجام‌ دادن‌ کارهای‌ فرهنگی‌ و ارایه‌ تعلیمات‌ صحیح‌ دینی‌ به‌وسیله‌ متفکّران‌ است‌. تشویق‌ مردم‌ به‌ کار و تلاش‌ و توجّه‌ دادن‌ آن‌ها به‌ آثار دنیایی‌ و آخرتیِ‌ کوشش‌ نیز در این‌ راه‌ بسیار موثّر می‌نماید. بدیهی‌ است‌ که‌ ایجاد نشاط‌، امید به‌ آینده‌ و استحکام‌ پایه‌های‌عقیدتی‌ در بین‌ جوانان‌، شرط‌ اوّلیه‌ برای‌ گسترش‌ فرهنگ‌ کار و تلاش‌ در جامعه‌ است‌.

به‌ تصویر کشیدن‌ نتیجه‌ تلاش‌ افرادی‌ که‌ در سایه‌ تلاش‌ و استقامت‌ به‌ موفّقیت‌های‌ بزرگ‌ دست‌ یافته‌اند و نیز یادآوری‌ تمدّن‌ عظیم ‌اسلامی‌، که‌ در سایه‌ به‌کار بستن‌ آموزه‌های‌ دین‌ تحقق‌ یافت‌، در زدودن ‌روحیه‌ تنبلی‌، نومیدی‌ و خودباخته‌گی‌ مردم‌ تأثیر بسیار دارد. افزون‌ بر این‌، تقویت‌ ابعاد معنوی‌ جامعه‌ و از بین‌ بردن‌ زمینه‌های‌ گناه‌ و اعتیاد و تبیین‌ آثار مرگ‌بار آن‌، از روی‌ آوردن‌ مردم‌ به‌ویژه‌ نسل‌ جوان‌، به‌ گناهان‌ جلوگیری‌ می‌کند. بدیهی‌ است‌ که‌ در کنار نفی‌ این‌ امور، فراهم‌ کردن‌ امکانات‌ تفریحی‌ و ورزشی‌ و نیز علمی‌ و آموزشی‌ و تشویق‌ جوانان‌ به‌ آن‌ها امری‌ ضروری ‌می‌نماید.

برخورد با گدایی‌گران  حرفه‌یی‌، جمع‌آوری‌ آن‌ها در مراکزهای مشخص، آموزش‌ فرهنگی‌ و حرفه‌یی‌ آن‌ها و نیز ایجاد امکانات‌ شغلی‌ برای‌ آنان‌ بخشی‌ از سیاست‌ها به ‌شمار می‌آید. رسانه‌های‌ گروهی‌، به‌ ویژه‌ رسانه های حکومتی، در کارآمدی‌ سیاست‌های‌ فوق نقش‌ به‌سزایی‌ دارد.
ب‌) مقابله‌ با عوامل‌ طبیعی‌
چنان‌که‌ گذشت‌، گاه‌ عوامل‌ طبیعی‌ چون‌ مرگ‌ و از کارافتاده‌گی‌ سرپرست ‌خانواده‌، سیل‌ و زلزله‌ موجب‌ تهیدست‌ شدن‌ گروه‌هایی‌ از جامعه‌ می‌شود. در این‌ جهت‌ دو کار اساسی‌ لازم‌ است‌:
۱٫ انجام‌ اقداماتی‌ در جهت‌ به‌ حداقل‌ رساندن‌ آسیب‌های‌ ناشی‌ از عوامل ‌طبیعی‌، مانند ایجاد سیل‌بند و رعایت‌ اصول‌ ایمنی‌ در بندها  و جاده‌ها و ساختمان‌ها.
۲٫ تقویت‌ سیستم‌ تأمین‌ اجتماعی‌، به ‌منظور تحت‌ پوشش‌ قرار دادن‌ از کار افتاده‌گان‌، بی‌سرپرستان‌ و قربانیان‌ حوادث‌ طبیعی‌.