بخش دوم /

فلسفۀ روزه
خداوند حکیم است، یعنی کارش بر اساسِ حکمت و از اتقان و استواری برخوردار است و کارِ قبیح و بیهوده انجام نمی‌دهد. بر این اساس در ورای هر امر و نهی الهی، حکمتی نهفته است که در برخی موارد با عنوان «فلسفۀ احکام» از آن یاد می‌شود. بخشی از فلسفۀ احکام را می‌توان از طریق عقل و یا علوم تجربی شناسایی کرد، ولی بخش زیادی از آن را باید از طریق نقل معتبر و آیات و روایات کشف نمود و اگر در آیات و روایات مطلبی نیامده باشد، عقل و علمِ بشر راهی برای فهم آن‌ها ندارد. روزه نیز یکی از اوامر الهی است که به‌طور حتم و یقین از حکمت و فلسفۀ خاصِ خود برخوردار است و در روایات نیز اشاراتی در این‌باره شده است که برخی را بیان می‌کنیم.
امام صادق (ع) وقتی هشام بن حکم از علّتِ روزه پرسید، فرمود: «خداوند روزه را واجب کرد تا فقیر و غنی مساوی باشند و اغنیاء نیز طعم گرسنه‌گی را بچشند و به نیازمندان رحم کنند. امام رضا (ع) نیز مشابه همین مطلب را فرمود و اضافه کرد که روزه شهوات را می‌شکند.
یکی از حکمت‌های روزه که قرآن هدف از آن را تقوا بیان می‌کند، رساندن انسان به کمالِ معنوی است که نتیجۀ تقواست.

علم به آثار و برکات روزه
خداوند در پایان آیۀ شریفه می‌فرماید: اگر بخواهید بدانید پی می‌برید که روزه چه آثار و برکاتی دارد: «إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» انبیای الهی تعالیمی آورده‌اند که بشر با پیشرفت علوم و صنایع هم از نیل و ادراکِ آن عاجز است. این معارف تنها از راه وحی به دست می‌آید، چنان‌که خداوند خطاب به پیامبر گرامی اسلام (ص) که در رأس همۀ انبیاست می‌فرماید: «عَلَّمَکَ مَا لَمْ تَکُنْ تَعْلَمُ.»
یکی از نوآوری‌های انبیا (ع) که با محاسبات علمی نمی‌توان به آن رسید، مسالۀ روزه است. علم تجربی و احساسی کجا پی می‌برد که یکی از راه‌های کاهش آمار جرایم، امساک از خوردن و آشامیدن و کنترل غرایز همراه با خلوص و قصد تقرّب است؟ قرآن کریم علم جامعۀ بشری به این معارف را در پرتو ایمان به وحی و استماع آیات و تحلیل عمیق علمی آن ممکن می‌داند.

کمال انسان، راز تشریع روزه
بزرگ‌ترین مانع پیشرفت معنوی بشر اشتغال به خوردن و آشامیدن و لذایذ بدنی است و بهترین عامل رشد روحیِ وی نزاهت و پرهیز از این امور است. روزه انسان را از اشتغال به مسایل مادی باز می‌دارد و فراغت بیشتری برای او فراهم می‌کند تا به راز آفرینش خود بیندیشد و زادراهش را فراهم آورد. کم‌خوری و رعایت اعتدال از بهترین راه‌های طیّ مسیر کمال است، چنان‌که پُرخوری از بزرگ‌ترین موانع کمال به شمار می‌آید.
ممکن نیست انسان به صرفِ درس خواندن و پرداختن به یک سلسله الفاظ و نقوش مکتوب و امواج ملفوظ به نورانیت علم که امری ماورای طبیعی و مجرد است راه یابد؛ زیرا محال است امری مادی موجب پیدایش امری مجرد شود. معلم حقیقی نه کتاب‌نویس است و نه گوینده. کتاب و استاد و درس همه‌گی ابزار و مقدمات خوبی برای تحقق یافتن علم‌اند. عمده سالک بودن، کم‌خوری و دوری از پرخوری و بدخوری است که انسان را به مشاهدۀ ملکوتِ عالم می‌رساند. بر همین اساس برخی از بزرگان فرموده‌اند: در فضیلت روزه همین بس که انسان روزه‌دار شبیه فرشته‌گان شود و غذای او چون فرشته‌گان جز تسبیح و تحمید حضرت حق‌تعالی چیز دیگری نیست.
روزه ابعاد مختلف روحی، تربیتی، اجتماعی و جسمی فراوانی دارد که در این نوشتار امکان بررسی آن‌ها نیست و بیشتر بعد جسمی آن مورد نظر ماست. در احادیث اسلامی اشارات زیادی به نقش روزه در سلامتی و درمان آلام جسمی شده است. پیامبر اعظم (ص) در این‌باره فرمود: «صوموا تصحوا»؛ یعنی روزه را عامل سلامتی می‌دانستند. علم پزشکی و تغذیه نیز با تأیید این مسأله، تأثیر روزه در تأمین سلامتی انسان را از زوایای مختلف مورد بحث و بررسی و کنکاش قرار داده است.