پنجمین زلزله شدید در هرات شب یک شنبه ۲۲ ااکنبر ۲۰۲۳ در هرات اتفاق افتاد و بار دیگر شهروندان هرات را به خیابان کشید. در پی واپسین زلزله تلفات انسانی وجود نداشته اما برخی خانه های آسیب پذیر فروریختند.

در مدت زمان نزدیک به سه هفته از نخستین زلزله/زمین لززه درهرات شش زلزله شدید و بیش از ۵۰ پس‌لرزه ثبت شده است. این زمین لرزه ها و پس لرزه ها، تباهی گسترده همراه با مرگ و زخمی وسیع را در پی داشت.

نخستین زمین‌لرزه ساعت ۱۱:۲۰ روز شنبه ۱۵ میزان ۱۴۰۲ به وقوع پیوست و اخراین آن شب دوشبه ۲۹ میزان برابر با ۲۲اکتبر ۲۰۲۳ گزارش شده است. بر اساس گزارش مرکز زمین‌شناسی امریکا نخشتین زمین لرزه هرات،۶٫۲ ریشتر و عمق ۱۱ کیلومتری زمین در فاصله ۲۹ کیلومتری مرکز شهرستان زنده جان رخ‌داده است. این زمین‌لرزه در ولایت‌های بادغیس و نیمروز افغانستان، شهر مشهد ایران نیز احساس شده است.بالا فاصله یک پس‌لرزه باقدرت

و چندین پس‌لرزه خفیف در این روز هرات لرزاند. در۱۶میزان نیز زمین‌لرزه‌ی قوی باشدت ۶.۳ با عمق ۱۰ کیلومتری زمین در منطقه زنده جان تکرار شد این زمین‌لرزه نیز پس‌لرزه‌های در پی داشت.

همین‌گونه۱۹ میزان نیز زمین‌لرزه دیگری به بزرگی۶٫۳ ریشتر همان منطقه را لرزاند.این زمین‌لرزه در عمق ۱۰ کیلومتری زمین و در حدود ۲۸ کیلومتری ولسوالی زنده جان ولایت هرات رخ‌داده است.

خسارت و تلفات زمین‌لرزه‌ها در هرات

بررسی‌های دفتر هماهنگ‌کننده امور بشردوستانه ملل متحد (اوها) نشان می‌دهد که براثر زمین‌لرزه‌های پیهم هرات ۱.۶ میلیون تن باشندگان این ولایت را تحت تأخیرقرار داده که از این میان۱۱۴ هزار تن نیازمند کمک شده‌اند.

به‌صورت عموم در این زمین‌لرزه‌ها ۲٨۹ روستا در ولسوالی زنده جان، غوریان، کشک رباط سنگی، گلران، کشک کهنه، کهسان و انجیل خسارات کلی دیده‌اند که از آن جمله ۱۱ روستاکه بیشترشان مربوط ولسوالی زنده جان می‌باشدبه‌طور کامل تخریب شده است.

به گفته نهاد سازمان ملل حدود ۴۳ هزار نفر در این ولایت بی‌خانمان شده‌ یا افراد و خانواده‌هایی هستند که نیاز به کمک‌های اولیه و غذایی دارند.

تنها در ولسوالی انجیل هرات، ۷۱۶۵ خانواده، در کشک رباط سنگی۸۵۴۱ نفر، در زنده‌جان ۷۵۲۳ نفر، گلران ۳۴۲۸ نفر، شهر هرات ۷۱۷ نفر و کهسان۱۳۳ نفر از زمین‌لرزه‌های اخیر آسیب دیده‌اند.

بنا به گزارش‌ها بیش از ۳۳۳۰ خانه به‌طور کامل تخریب شده‌اند که بیشترآن‌ها در ولسوالی زنده‌جان هستند، ۲۱۳۷ خانه شدیداً آسیب دیده‌اند و به ۱۶۹۷ خانه آسیب متوسطی وارد شده است.

همچنین این سازمان۴۰۱ سالمند تنها و ۲۲۷ نفر را که با ناتوانی شدید در مناطق آسیب‌دیده زندگی می‌کنند، شناسایی کرده است.

در این زمین‌لرزه‌ها۲۵۰۰ تن جان خود را از دست دادند،بیش از ۲۰۰۰ نفر زخمی شدید شدند وحدود ۹۰۰۰ نفر آسیب جسمی دیده‌اند. قابل‌یادآوری است که ۲۴۵ کودک نیز براثر زلزله‌های هرات بی‌سرپرست شده‌اند.

همچنان که از ده‌ها هزار فرد متأثر شده از زلزله‌های اخیر در ولایت هرات، بیش از ۷۰۰۰ تن را زنان حامله تشکیل می‌دهند که نیازمندی خاص به مراقبت و خدمات صحی دارند.

در همین حال صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف) در افغانستان گفته است که تا کنون بیش از ۹۰ درصد از جان باخته گان زمین‌لرزه هرات کودکان وزنان هستند

آسیب به بناهای تاریخی و ساختمان ها

زمین‌لرزه‌ها و پس‌لرزه‌های آن علاوه بر ایجاد فاجعه عمیق انسانی، زیان‌های هنگفت مالی و ترس زیادی میان باشندگان این ولایت، به میراث‌های تاریخی هرات را نیز آسیب جدی وارد کرده است که از آن جمله می‌توان به بناهایی تاریخی ارزشمندی چون قلعه‌اختیارالدین (ارگ هرات)،مسجدجامع بزرگ هرات،یکی ازپنج مناره مصلا قدیم، مسجد سلجوقیان پای حصار، آرامگاه خواجه ابوالولید، مسجد قدیمی غوریان، مدرسه فوشنج و قسمت‎ های بازار قدیمی هرات نام برد. گزارش‌های اولیه نشان می‌دهد که گلدسته‌های مسجد جامع و قسمتی ازکاشی‌های دیوارهای آن فروریخته است. همین‌گونه یکی از برج‌های ارگ هرات و شماری ازدهلیزهای داخلی آن نیز ترک‌های جدی برداشته است. البته در مورد آسیب‌های که به بناهای تاریخی دیگر رسیده است هنوز اطلاعات کافی در دسترس نیست.

قابل‌ذکر است که براثرلرزش‌های پیهم اکثر ساختمان‌های داخل و اطراف شهر و روستاهای هرات نیز ترک برداشته و بگفته کارشناسان این خانه‌ها تا زمانی که به گونه جدی توسط مهندسان بررسی نشده است مورد استفاده قرار نگیرد.

همبستگی مردم افغانستان

از نخستین روز زمین‌لرزه هرات فرهنگیان، خبرنگاران، فعالان مدنی و تاجران برای جمع‌آوری کمک کمربسته و تلاش کردند نیازهای اولیه آسیب‌دیده‌ها را تا رسیدن کمک‌های بیشتر تأمین کنند. همچنان در اکثر ولایت‌های افغانستان و در کشورهای مختلف خیمه‌های  جمع‌آوری کمک برای آسیب دیدگان زمین‌لرزه هرات برپا شد و مردم از هر گوشه و کنار کشور تلاش کردند برای آسیب دیدگان کمک کنند.

در پهلوی آن هنرمندان افغانستان و کشورهای همسایه و ورزش‌کاران نیز در کنار مردم هرات به دادخواهی و جمع‌آوری کمک پرداختند

در این میان اما سیاستمداران پیشین افغانستان در قسمت کمک‌رسانی اقدامی نکردند که انتقادهای را در شبکه‌های اجتماعی به همراه داشت.

کمک‌های بشردوستانه برای آسیب دیدگان

سازمان ملل متحد به‌منظور کمک به آسیب دیدگان زمین‌لرزه هرات از جامعه جهانی مبلغ ۹۳٫۶ میلیون دلار تقاضا کرده است که از این میان فقط ۳۵ میلیون از منابع گوناگون در اختیار این سازمان قرارگرفته است. در این میان کشورهای ایران، تاجیکستان، پاکستان، ترکمنستان کمک‌های به هرات فرستادند و کشورهای چون آلمان و جاپان وعده همکاری دادند.

ایجاد مشکل فراروی نجات و کمک‌رسانی

یکی از چالش‌های عمده کمک‌رسانی به زلزله‌زدگان هرات در روزهای نخست زمین‌لرزه، نبود امکانات و نیروی متخصص و گروه‌های امداد برای نجات جان آسیب دیدگان بود. متأسفانه به همین دلیل شمار زیادی از کودکان وزنان در زیر آوار ماندند  و جان شان را از دست دادند.

هرچند نباید فراموش کرد که قول اردوی ۲۰۷ ظفر امکانات بی‌شماری دارد که اگر مدیریت و سازمان‌دهی حکومتی وجود می‌داشت می‌توانست برای نجات جان گیر افتاده‌های زیر آوار مؤثر باشد. نه‌تنها این کار صورت نگرفت که در روند اقدامات مردمی نیز سهل‌انگاری زیادی صورت گرفت.و متأسفانه طالبان حتا در بسیج کردن مردم در بیرون کشیدن گیر افتادگان مؤثر عمل نکرده است.

مشکل دیگر در روند کمک رسانی به آسیب دیدگان بسته بودن صرافی‌ها و کم کاری بانک‌هاعنوان شده است؛ وحشتی که زمین‌لرزه ایجاد کرده بود بسیاری از صرافان جرئت رفتن در مغازه و یا دفتر کار خویش را نداشتند.

نبود خیمه، دارو و مواد اولیه یکی دیگر از چالش های عمده برای آسیب دیدگان و شهروندان هرات به شمار می رفت.

نبود هماهنگی‌های لازم میان کمک‌کننده‌ها، عدم مدیریت کمک‌رسانی از سوی نهادهای مربوطه و دخالت در امور کمک‌رسانی و همچنان سو استفاده از کمک‌های مردمی توسط مسئولان و نهادهای طالبان از چالش‌های مهم کمک‌رسانی برای زلزله‌زدگان هرات گفته شده است.

شورای علمای طالبان یکی از نهادهای است که به گفته شهروندن اکثر کمک های مردمی را در قبضه خود گرفته است طوری که قسمتی از این مواد فاسد شده است و ویدیوهای ان در فضای مجازی دست به دست می شود. آنها در شهرستان های هرات در بسیاری موارد جلو توزیع مواد کمکی را گرفته اند و تاکید کردند که باید این مواد تنها توسط خود آنها توزیع شود.

شکایت های نیز از کمیته اهلال احمر وجود داشت که گویا این کمیته کمک های که از سوی نهاد ها و کشورهای دیگر می شود را در اختیار گرفته و در توزیع آن میان شهروندان هرات تبعیض قایل می شود.

شکایت های زیادی از اخذ مالیات گزاف از واردات خیمه به هرات وجود داشت. هرچند طالبان در مکتوبی اعلام کردند که دیگر از وارد کردن خیمه مالیات دریافت نگردد اما یکی از شهروندان هرات مدعی است که ۲۰۰ خیمه با مارک مشخص وارد کرده اما طالبان از وی گرفتند و خبری از توزیع و اینکه چگونه استفاده شده است نیست.

در همین حال شهروندان هرات از نخستین روزها زلزله در صفحات اجتماعی گفتند که طالبان مانع رفتن زنان و مردان یک خانواده در یک خیمه بوده اند. همان خانواده هایی که زیر یک سقف سالها زندگی داشتند اکنون زیر خیمه حق زنده گی مشترک را ندارند. همینگونه شهروندان هراتی شکایت کردند که طالبان مانع مردان برای نجات زنان از زیر آوارها شدند و همین مساله در بلند بردن مردگ و میر گیرمانده گان نقش داشته اند. گزارش اخیر سازمان ملل هم این مساله را بازتاب داده است.

عدم موجودیت نهادهای بین المللی ناظر بر روند کمک رسانی و بی توجهی جامعه جهانی بر وضعیت فاجعه بار زمین لرزه های هرات فرصت سو استفاده بیشتر را برای طالبان میسر ساخت.

اقداماتی در جهت بازسازی روستاهای ویران شده

در روزهای نخست زمین لرزه های هرات جمعی از شهروندان با اشتراک والی و دیگر مقامات طالبان ستاد مشترکی در جهت کمک رسانی برای زلزله زده ها ایجاد کردند.

هرچند مشخص نشد که این ستاد چه برنامه ای دارد و چه کاری را انجام داده است اما اخیرا طرح ایجاد شهرک برای زلزله زدگان شهرستان زنده جان در شبکه های اجتماعی مطرح شده است که این ستاد مسوولیت اجرای آن را به عهده دارد. بر اساس این طرح شهرکت های رهایشی برای روستاهای آسیب دیده روی دست گرفته شده و هر واحد مسکونی دو اتاقه به مساحت ۶۱ متر مربع به صورت پخته ساخته خواهد شد.

اما شماری از مهندسان هرات با ابراز نگرانی از شهرک سازی در شبکه های اجتماعی واکنش نشان داده و این اقدام را عجولانه و غیر منطقی عنوان کردند. انها معتقد اند که در قدم نخست باید مطالعات زمین شناسی و زلزله شناسی در منطقه صورت می گرفت و سپس با حفظ بافت روستا اقدام به ساخت خانه های روستایی می شد. انها می گویند اقدام به شهرک سازی می تواند برای آینده روستاها چالش برانگیز باشد و مردم مجبور خواهند شد به زودی اقدام به ساختخانه های روستایی نمایند.