فصل سوم

سنجش افکار عامه

پیشینه

سنجش افکار عامه امروز در سراسر جهان به یک امر ضروری و روزمره تبدیل شده و تقریبا در هر موضوعی می‌توان افکار عامه را سنجید و مورد ارزیابی قرار داد. تحلیل دقیقی از گسترش افکار درباره موضوعات متفاوت صورت می‌گیرد و ده‌ها موسسه و نهاد نظر سنجی با روش‌های علمی و اکادیمیک در جهان قد علم نموده است. اما بیش‌تر سنجش افکار در مورد این‌که آیا امکان این امر وجود دارد که مردم را که یک نظر مشترک دارند به عنوان یک گروه منسجم در نظر گرفت، اطلاعاتی ارایه نمی‌دهد و هم‌چنین بعید است که نظرسنجی بتواند در مورد نخبه‌گان که در شکل‌گیری این دیدگاه‌ها سهم عمده‌ای داشته‌اند؛ حقایقی را بازگو نماید. با وجود این کاستی‌ها، نظرسنجی برای ارزیابی وضعیت افکار عامه تقریبن در هر موضوع ابزار و شیوه ارزش‌مندی به‎شمار می‌آید. در جهان امروز سیاست‌مداران، بازاریابان، جامعه شناسان، خدمت‌کاران اجتماعی و گروه‌های دیگری که برای کنترول افکار عامه تلاش می‌کند تا از این ابزار استفاده کنند، به‌ویژه این‌که تکنیک‌های بررسی افکار روز به روز دقیق‌تر و میتودها و نرم‌افزارهای جدید روی دست گرفته می‌شود و اکثر دستگاه‌های تبلیغاتی گروه‌ها مذکور به این تاکتیک‌ها مجهز بوده و از آن بهره می‌گیرند.

اگر نظری کوتاه به سیر نظر سنجی انداخته شودف واضح می‌گردد که دامن دراز در گستره حکومت‌داری، تجارت، خدمات، منازعات، حل منازعات، ظهور افراد و نخبه‌گان و دیگر مسایل اجتماعی دارد. این نظر سنجی‌ها به اساس وسایل دست داشته و فرهنگ مردمان یک خطه تاریخی از هم متفاوت می‌باشند. اما پژوهش‌گران غربی شش مرحله را در تاریخ مغرب زمین در زمینه افکار عامه برشمرده و معتقدند که نظر سنجی دارای شش مبدا تاریخی می‌باشد.

نخستین نظرسنجی یا مشاهد افکار عامه یا جامعه سنجی در سه هزار سال قبل از میلاد در مصر انجام شد و هدف آن بررسی امکانات مردم، به‌دست آوردن تعداد و آمار زنان، مردان، کودکان، برآوردی از جامعه، جهت برنامه‌ریزی اداره امور کشور بود .

دومین مبدا مربوط به سال۱۴۵۰ میلادی یا زمان آغاز فعالیت‌های گسترده‌ی منجمان شرقی است، که بعدها با اختراع صنعت چاپ در قرن شانزدهم مورد استفاده بیش‌تری قرار می‌گرفت. در این ایام نظرخواهی بیش‌تر از طریق مشاهده و پرسش از صاحب نظران انجام می‌شد. گذر از این مرحله به مرحله مراجعه منظم به خود مردم که برای روش نظرسنجی از اهمیت خاصی برخوردار است، ناشی از ضرورت دقت بیش‌تر و کم کردن نتایج نظرسنجی‌ها است. در این ایام پرسش‌نامه‌ها به تدریج دقیق‌تر و منظم‌تر می‌شود و بیش از پیش به جزئیات روی‌دادها می‌پردازد و قابل اندازه گیری بیش‌تر و دارای ساختار خاصی می‌شود .

سومین مبدا از قرن هجدهم آغاز می‌شود. در این دوره برای ایجاد نظم و نسق در گردآوری اطلاعات از پرسش‌نامه استفاده می‌کنند. پژوهش مربوط به سال ۱۷۸۷ با استفاده از همین روش صورت گرفته است. طوری‌که در آن سال قانون اساسی ایالات متحده امریکا توسط پنجاه‌ و پنج مرد سفید پوست که همه‏ی آن‌ها صاحبان برده و تجار ثروت‌مند بودند نوشته شد و مطابق با این قانون اساسی، سیاه‌پوستان امریکا از حقوق مالکیت و مشارکت در امور اجتماعی مانند حق رای و اجازه‌ی حمل سلاح محروم می‌شدند و برده‌داری به‌طور عملی مجاز شمرده ‌شد.

مبدا چهارم از قرن نوزدهم آغاز می‌شود و تا اوایل قرن بیستم ادامه دارد. قرن نوزدهم قرنی است که در تاریخ بشر نمونه و از لحاظ تحولات اجتماعی سرآمد است. قرنی که کار گروهی در دانش به‌شدت رشد می‌یابد و دانش با صنعت رابطه‌ی پای‌دار و نزدیک پیدا می‌کند. در چنین دورانی است که مکاتب فلسفه اجتماعی اقتصادی که در میانه قرن نوزدهم به‌وجود آمده بودند. موجب تحولاتی در علوم اجتماعی می‌شوند و انقلابی این وضعیت تا اواخر جنگ جهانی اول ادامه یافت. پژوهش‌ها در این دوران بر هدف‌های عمومی و وسیعی استوار بود که از آن جمله می‌توان به فقدان فعالیت‌های تخصصی اشاره کرد. اما جسته و گریخته پژوهش‌هایی در زمینه نظرخواهی عمومی انجام پذیرفت و گزارش‌هایی از قشرهای جامعه محروم تهیه شد که سبب تجلی سیمای پژوهش‌گران اجتماعی به‌عنوان مهندسان اجتماعی شد. از این رو از سال ۱۹۰۷ به بعد موسسه‌هایی پدید آمدند که تمامی کوشش خود را مصروف مطالعات علمی در زمینه مسایل اجتماعی به‎ویژه احصاییه می‌کردند.

مبدا پنجم در سال‌های بین دو جنگ جهانی است که ضمن فعالیت‌های وسیعی که در زمینه تحقیقات صورت می‌گرفت، روش‌های کنونی نیز به تدریج توسعه می‌یافت و به‌صورت فنونی مستقل درآمد. در این ایام برای نخستین بار در سال ۱۹۳۴ موسسه‌ی امریکایی تحقیقات افکار عامه تاسیس شد. این  نخستین سازمان نظرسنجی به شیوه‌ی امروزی است که در حوزه روزنامه‌نگاری، مبارزه‌های انتخاباتی و پژوهش‌های بازاریابی ایجاد و هنوز به فعالیت‌های خود ادامه می‌دهد. بعد از آن موسسات دیگر پژوهشی نظیر گالوپ و مرکز تحقیقات افکار عامه المو روپر پدید آمدند و هر یک برای پیش‌بینی صحیح نتایج انتخابات ریاست جمهوری در سال ۱۹۳۶ از روش سنجش افکار استفاده کردند.

مبدا ششم بعد از جنگ جهانی دوم آغاز می‌شود. در این دوران به‌علت کامل شدن فنون نظرسنجی اهمیت منطق نظرسنجی به‌طور کامل شناخته شد، طوری‌که از سال ۱۹۵۰ به این سو، کارشناسان شناخت افکار عامه در امریکا و سپس با تاخیر در دیگر کشورهای اروپایی با بهره‌گیری از فنون آماری و کمپیوتری توانستند اطلاعات وسیعی از طریق سنجش افکار به‌دست آورند و با تجزیه و تحلیل آن‌ها به نتایج ارزشمندی برسند .

مهم‌ترین پرسش این خواهد بود که چه کسانی در پی شناخت افکار عامه هستند؟ در پاسخ به این پرسش می‌توان گفت که هر شهروند و باشنده یک جامعه به‌گونه‌ای خواستار نظرات مردم می‌باشد، حتی در خانواده‌ها زمانی‌که یک تصمیم گرفته می‌شود، نخست اولیای خانواده از اعیال و فرزندان‌شان نظر می‌خواهند و یا هم وقتی کاری را انجام دادند؛ دوست دارند تا نظر سایرین را بدانند و یا دست‌کم اعضای خانواده از عمل‌شان تمجید نمایند. امروزه که مردم با دنیای تکنالوژی و نرم افزارها و برنامه‌های مختلف سرو کار دارند، به اهمیت نظر مردم بیش‌تر پی‌برده می‌شود و در شبکه‌های اجتماعی هزاران موضوع به‌چشم می‌خورد که برای نظر مردم ارایه می‌گردد. در شبکه‌های اجتماعی گزینه‌های مشاهده، پسند، شریک‌سازی اظهار نظر و اشتراک وجود دارد که همه‌ی این‌ها به‌گونه‌ای نشان دهنده نظرات واکنش مردم و در کل بخشی از افکار عامه محسوب می‌شوند.

اندیش‌مندان،‌ هنرمندان، شاعران، عکاسان حرفوی و آماتور، نویسنده‌گان و اقشار مختلف مردم بیش‌ترین آثار و نوشته‌های‌شان را در معرض دید سایرین قرار می‌دهند و نظرات مردم را در رابطه به تحلیل یا شعر و پارچه هنری‌شان جویای می‌شوند. اما در اجتماع چند طیف از مردم نسبت با سایرین بیش‌تر به افکار عامه علاقه دارند.

یک بازاریاب یا متشبث برای این‌که خواست، نظر، علائق و سلیقه‌ی مردم را جهت فروش بیش‌تر و سرمایه گذاری بداند، در پی شناخت افکار عامه است. مانند تجار و بازاریابان می‌خواهند در مورد نوع مود لباس، مواد ساختمانی و تعمیراتی، لوازم آش‌پزخانه، اقلام وارداتی، لوازم و وسایل برقی و بلاخره تمام اشیای خوراکی و زینتی را که مردم تقاضا دارند؛ بدانند. متشبث موفق کسی است که به‌صورت منظم بازار را ارزیابی نموده نظرات مردم و فروشنده‌گان عمده و پرچون را کسب و نزد خود یادداشت نموده و به بازارهای بیرون شهر رفته مواد موجود یا نوآوری‌ها را جست‌وجو کرده آن‌را وارد و سود کمایی می‌کند.

شناخت افکار عامه برای سیاسیون و مدیران ارشد جای‌گاه ویژه‌ای پیدا کرده است. ‌به‌خصوص در زمان انتخابات‌ها، چه انتخابات ریاست جمهوری باشد یا‌ پارلمانی و یا شهرداری‌ها که بیش‌تر کاندیدان سعی می‌کنند با شناخت افکار عامه، برنامه‌های خود را تنظیم کنند و در سخن‌رانی‌های انتخاباتی‌شان آن خواسته‌ها را محور قرار داده و برنامه‌های تبلیغاتی را بر آن متمرکز می‌نمایند. در انتخابات‌ها و این‌که مردم یک ولایت یا منطقه چه می‌خواهند و به کدام   پیام‌ها باید تاکید شود بسیار با اهمیت است. حتی در هنگام انتخابات‌ها عکس‌ها و پوست‌های که برای یک جمعی از مردم یا ولایت یا قوم مدنظر گرفته می‌شود، به اساس نظر سنجی تنظیم می‌گردد. دیده شده که در بسا مواقع این نظر سنجی‌ها و دانستن افکار عامه سیاسیون را گرویده نظرات پوپولستی یا عوام‌گرایی می‌سازد. پوپولیست‌ها کسانی‌اند که صرف نظر از خواسته‌های حزبی، عقاید و رفتار خودشان، به نظرات مردم توجه می‌داشته و برای جلب پشتی‌بانی مردم با توسل به وعده‌های کلی و مبهم و در بعضی حالات غیر ممکن مبادرت می‌ورزند.

در کشورهای که نظام سیاسی دموکراسی حاکم است، احزاب و اشخاص قبل از تعین شعارهای انتخاباتی به نظر خواهی و سنجش افکار عامه متوسل می‌شوند و تیم‌های تبلیغاتی و دست اندرکاران مبارزات انتخاباتی‌شان از میان ده‌ها خواست به تقاضای مرکزی مردم توجه بیش‌تر می‌کنند و آن‌را منحیث هدف اصلی تبارز می‌دهند. حتی دیده شده است که در مبارزات انتخاباتی بعد از هر سخن‌رانی یا مصاحبه نامزد، دستیاران وی اقدام به پی بردن واکنش مردم می‌نمایند، یا موسسات معتبر را که در این راه تجربه دارند،‌ به‌خدمت می‌گیرند. رسانه‌ها نیز برای جلب بیش‌تر مخاطبان به نظر سنجی‌ها در زمان انتخابات‌ها متوسل می‌شوند و یکی از پر بیننده‌ترین برنامه‌های تلویزیون‌ها همین نظر سنجی‌ها در زمان انتخابات‌ها می‌باشد.

سازمان‌های غیر دولتی و نهادهای اکادیمیک نیز در پی شناخت جای‌گاه خود در نظر افکار عامه هستند. ممکن است اهداف سیاسی یا تجاری در این میان نقش نداشته باشد. بر علاوه سازمان‌ها برای جلب هم‌کاری مردم و ریختن طرح‌ها به نظر سنجی نیاز دارند. سازمان‌های غیر دولتی برای دولت‌ها و حکومت‌ها نظر سنجی‌ها را انجام می‌دهند و این نظر سنجی‌ها در جا در اختیار نهادها و حکومت‌ها قرار می‌گیرند، تا به اساس آن برنامه‌ها تنظیم شود.

موسسات و نهاد‌های خدماتی و عام المنفعه حکومتی و غیر دولتی برای تطبیق به‌تر پروژه‌های عمرانی، خدماتی و رفاهی خویش به سنجی افکار عامه ضرورت دارند. هرگاه یک برنامه یا پروژه به اساس خواسته‌های مردم طرح و تطبیق گردد به مراتب موثریت داشته و مردم به‌صورتی آن برنامه را از آن خود می‌شمارند و در موفقیت و حفظ آن تلاش می‌نمایند.

به همین ترتیب رسانه‌ها در جهان به نظر سنجی‌های گوناگون متوسل می‌شود و این نظر سنجی‌ها درباره‌ی نحوی نشرات‌شان یا در مورد سایر موضوعات است که رسانه‌ها علاقه‌مند باز تاب دادن آن می‌باشند. نظر سنجی‌ها در مورد انتخاب اشخاص مشهور مانند، بازی‌گران سینما، ‌ورزش‌کاران، هنرمندان و سایر طبقات نیز توسط رسانه‌ها صورت می‌گیرد.

اهمیت نظر سنجی در عرصه پیام رسانی روی موضوعات گوناگون در این است که پی برده می‌شود، مخاطب دارای چه ویژه‌گی‌هایی است، ‌چه نوع پیام‌ها را باید به آنان رسانید و کدام طریقه موثرتر و ارزان‌تر تمام می‌شود. از سوی دیگر با شناخت مخاطبان واقعی، پیام برای افرادی که مخاطب نیستند ارسال نمی‌شود.

حکومت‌ها با توسل به راه اندازی نظر سنجی به‌صورت آشکار یا نهان می‌توانند، از ایجاد بحران‌های اجتماعی،‌ سیاسی و اقتصادی جلوگیری کنند و قبل از بحران به شناخت وضع موجود برسند.

مدیران صحت عامه با اتکا به داده‌های نظر سنجی‌ها برنامه‌های حفظ الصحه محیطی و اجتماعی را به‌صورت اساسی‌تر و مسلکی‌تر طرح ریزی و از شیوع امراض مهلک جلوگیری می‌توانند.

در سالیان اخیر در کشور ما نظر سنجی به اساس خواسته‌های مردم طبقه بندی می‌شد و دیده شده که مردم به امنیت،‌ اقتصاد و حکومت‌داری خوب نظر مثبت داشته‌اند. هم‌چنان در قسمت کارهای رفاهی نظر سنجی‌ها صورت می‌گیرد که برای حکومت‌ها جالب و مهم می‌باشد. بلاخره نظرسنجی علمی به‌ترین ابزار تحلیل جامعه از همه ابعاد است و گفته می‌شود که نظرسنجی آیینه تمام نمای سازمان‌ها، نهادها و حکومت‌ها بوده، خوبی و بدی آن‌ها در آن آشکار می‌شود.

ادامه دارد…