فصل سوم

مصاحبه

مصاحبه یکی از به‌ترین و مطمن‌ترین روش‌ها برای کسب و جمع‌آوری اطلاعات است و در همه روش‌های تحقیق کم و بیش مورد استفاده قرار می‌گیرد. ‌در علم روش تحقیق به داده‌ها و یافته‌های مصاحبه ارزش زیاد قایل‌اند و چون این روش از نوع میدانی است، بنابر این میزان دقت آن بیش‌تر است، اما این روش نسبت به سایر میتودها امکانات و وقت زیاد می‌خواهد و چون محقق قادر به مصاحبه با تک‌تک افراد یک جامعه نمی‌باشد، بنابر این قابل تعمیم نیست؛ یعنی یک نظر شاید نظر تمام مردم در سطوح متفاوت و همه شمول نباشد.

برای انجام مصاحبه نظر سنجی روش‌ها متفاوت وجود دارد که یکی به شوه‌ی رسمی و دیگری غیر رسمی می‌باشد. در مصاحبه به شیوه‌ی رسمی پرسش‎گر ابتدا برای پاسخ دهنده آماده‌گی می‌دهد، یعنی سوال‌ها را از قبل ارایه و زمان و مکان مصاحبه را تعیین می‌کند و از مصاحبه شونده می‌خواهدتا درباره‌ی موضوع یاد شده نظرش را ارایه کند. اما در مصاحبه به شیوه‌ی غیر رسمی به‌طور تصادفی عمل می‌شود و افراد نمونه را انتخاب و نتیجه‌گیری کلی از سوالات صورت می‌گیرد.

مصاحبه‌ها انواع زیاد دارد، اما مصاحبه‌ها که برای نظر سنجی و در کل در علم افکار عامه به‌کار می‌رود با مصاحبه‌های رسانه‌ای متفاوت است. اگرچه شیوه‌ها به همان شکل صورت می‌گیرد اما در طبقه بندی و نام‌گذاری آن معیارهای جدا از علم ژورنالیزم عمل شده است. انواع مصاحبه‌ها برای دریافت افکار عامه را می‌توان به مصاحبه‌های فردی، گروهی، شفاهی، سطحی، عمقی، کتبی، آنلاین، هدایت شده،‌آزاد، خبری و تفسیری تقسیم بندی نمود.

مصاحبه فردی طوری است که یک مصاحبه‌گر یا مصاحبه کننده با مصاحبه شونده گفت و شنود می‌کند و این مصاحبه می‌تواند در ‌بازار، ادارات دولتی یا غیر دولتی، دانشگاه‌ها، خانه به خانه و یا در خارج یک میدان ورزشی بعد از مسابقه و یا قبل از آن انجام گیرد.

در مصاحبه گروهی یک مصاحبه کننده یا مصاحبه‌گر برای دریافت نظرات مردم با جمعی از مردم روبه‌رو می‌شود و سوالاتش را مطرح نموده، از هر کس جواب دریافت می‌کند. ممکن است جوابات یک‌سان و یا متفاوت باشد، اما برای دانستن نظرات عام مردم مفید واقع می‌شود و گاهی هم اتفاق افتاده که چند تن از مصاحبه کننده‌گان با یک یا چندین تن مصاحبه شونده،‌ مصاحبه نمایند.

مصاحبه شفایی گفت و شنودی است که مصاحبه کننده بنابر شرایط خاص امنیتی یا فرهنگی و اجتماعی از داشتن قلم و کاغذ و آلات ضبط صوت خود داری می‌کند و پرسش‌هایش را شفایی مطرح نموده و نظرات را جمع‌آوری و بعد از آن به توحید و ترتیب آن می‌کوشد. این نوع مصاحبه‌ها می‌تواند سطحی یا عمقی باشد.

مصاحبه سطحی با عام مردم صورت می‌گیرد و مصاحبه کننده به چه‌گونه‌گی و هدف‌های بزرگ توجه ندارد، بل‌که نظر عام مردم را در یک موضوع خاص جویا می‌شود. به‌طور مثال مصاحبه کننده می‌خواهد بداند که مردم یک شهر یا روستا در انتخابات محلی یا سراسری اشتراک می‌کنند یا نه؟ این مهم نیست که به کی رای می‌دهند و کی را انتخاب می‌نمایند، فقط می‌خواهد تا معیار و سطح اشتراک مردم در انتخابات را در یک محل خاص بداند. در این نوع مصاحبه تعداد مخاطبان زیاد است. اما مصاحبه عمقی مصاحبه چند لایه‌ای است و در پرسش‌نامه تهیه شده، سوالات یک با دیگری ربط دارد و از پرسش‌های سطحی آهسته‌آهسته داخل موضوع می‌شود و وقت بیش‌تر را مصرف می‌کند. بعد از طرح پرسش‌ها، مصاحبه کننده یا مدیران سنجش افکار عامه چند لایه کار را مورد بررسی قرار می‌دهند و به یک نتیجه گیری مناسب می‌رسند.

مصاحبه کننده می‌تواند به نشان دادن سوالات به‌صورت کتبی نیز اقدام کند، طوری‌که پرسش‌هایش را نوشته توسط پست، واتساپ،‌ وایبر، پیامک یا ایمیل فرستاده و یا به صورت حضوری به پاسخ دهنده مراجعه کرده وقت تعین و پاسخ‌هایش را در روی کاغ یا صفحه کمپیوتر دریافت می‌نماید.

در دنیای امروز مصاحبه‌های آنلاین کاربرد فراوان پیدا نموده است. طوری‌که سوالات تهیه شده از طریق صفحات کمپیوتر یا تلیفون‌های هوش‌مند در اختیار مردم قرار می‌گیرد و عده‌ای چند دقیقه وقت خویش را مصرف پر نمودن پاسخ‌ها کرده ارسال می‌نمایند.

نوع دیگری مصاحبه عبارت از گفت و شنود یا مصاحبه هدایت شده است، طوری که پاسخ سوال خاصی مدنظر است. سردبیر روزنامه یا مدیر روابط عمومی جواب سوال مشخصی را می‌خواهد و پژوهش‍گر به دنبال آن می‌رود .البته این مصاحبه بیش‌تر در رای گیری‌ها درباره‌ی مسایل سیاسی و اقتصادی دارای اهمیت است و در آن فقط به چند سوال محدود پاسخ داده می‌شود و بعد از آن نتیجه گیری صورت می‌گیرد.

به‎ طور مثال در ماه جون سال ۲۰۱۶ میلادی در بریتانیا نظر سنجی صورت گرفت و در پرسش‌نامه دو سوال مطرح گردیده بود، که آیا می‌خواهید بریتانیا جز اتحادیه اروپا باشد یا نه؟ نظر دهنده‌گان یکی از دو گزینه را باید انتخاب  می‌کردند که در نتیجه حدود ۵۲ درصد مردم بریتانیا به خروج کشور‌شان از اتحادیه اروپا که به برگزیت مشهور شده، رای دادند.

مصاحبه‌ها می‌تواند به‌صورت مصاحبه آزاد نیز صورت گیرد، یعنی پرسش‌های متنوع با توجه به موضوع مصاحبه پرسیده می‌شود. در این نوع مصاحبه‌ها، مصاحبه کننده زیاد به تسلسل منطقی میان سوالاتش متمرکز نمی‌باشد، بل‌که می‌خواهد به هدف برسد و هدف همان پاسخ به یک یا دو سوال است. در این نوع مصاحبه‌ها سوالات به زبان عامیانه بیان و سطح فکری مصاحبه شونده‌گان در نظر گرفته می‌شود و به‌صورت معمول سوالات از عام مردم پرسیده می‌شود.

علاوه بر این نوع مصاحبه‌ها، پرسش‌های خبری که با مصاحبه خبری رسانه‌ایی تفاوت زیاد ندارد، انجام می‌شود اما در حاشیه یک خبر صورت می‌گیرد و نظر مردم درباره‌ی خبر اتفاق افتاده پرسیده می‌شود. مانند اعلان می‌شود که مذاکرات صلح به ناکامی انجامید، در این صورت مصاحبه کننده فقط یک خبر را می‌گیرد و نظر مردم را جویا می‌شود و یا هم در جریان مصاحبه، پرسش کننده خبر را  بیان می‌کند و نظر مردم را می‌پرسد.

اما مصاحبه‌های تفسیری نیز کاربرد دارد. در این نوع مصاحبه‌ها چرایی و علت‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد و مصاحبه کننده به‌دنبال کنکاش موضوع است و مانند مصاحبه عمقی سوالات تخنیکی پرسیده می‌شود و مصاحبه کننده اشخاصی با سطوح فکری بالاتر و کسانی که قدرت تحلیل را می‌داشته باشند، صورت گیرد.

در جمع بندی همه این شیوه‌ها می‌توان گفت که در جهان امروز شبکه جهان‌گستر انترنت به سرعت رشد می‌کند و جهان ما را کوچک‌تر ساخته است. این رشد سریع بر شیوه‌های مصاحبه نیز تاثیر انداخته علاوه بر شیوه‌های سنتی و کلاسیک مصاحبه مانند حضوری و کتبی، شیوه‌های مصاحبه از راه خط تلیفون و انترنت هم وسیع کاربرد دارد، اما با آن‌هم اندیش‌مندان علم ارتباطات به این باوراند که هنوز هم همان چهار شیوه انجام مصاحبه یا به عباره دیگر انواع مصاحبه از نگاه وسیله ارتباط از قدرت خوبی برخوردار است، که هر کدام ساحه کاربرد و ویژه منحصر خویش را دارد؛ که در ادامه به بیان مختصر آن پرداخته می‌شود.

مصاحبه حضوری یا چهره به چهره

مصاحبه حضوری یا چهره به چهره عام‌ترین نوع مصاحبه است که مصاحبه روبه‌رو و یا دیالولگ هم یاد می‌شود. در این نوع مصاحبه‌ها، مصاحبه کننده خودش مصاحبه شونده را ملاقات نموده و سوالات خویش را مطرح و پاسخ‌ها را دریافت می‌نماید. پژوهش‌گر یا مصاحبه کننده به منزل، دفتر، یا بازار رفته و با عده از مردم گفت و شنود می‌نماید و نظرات مردم را به‌صورت مستقیم مورد ارزیابی قرار می‌دهد و یا هم آن داشته‌ها را به قسم نمونه‌ی آرا و نظرات جامعه می‌پندارد.

مصاحبه تلیفونی

مصاحبه کننده از طریق تلیفون با مردم یا مصاحبه شونده‌گان تماس برقرار می‌نماید و درباره‌ی موضوع نظر سنجی سوالتش را مطرح می‌کند. این نوع سنجش افکار در کشورهای غربی به‌خصوص ایالات متحده امریکا زیاد دیده می‌شود. مصاحبه کننده‌گان از کتاب رهنمای تلیفون یا نرم افزار معمول استفاده نموده، نظر سنجی را انجام می‌دهند. در این اواخر نرم افزارهایی در اختیار مراکز نظر سنجی قرار گرفته که در آن شماره‌های تلیفون شهروندان با تفکیک جنس، سن، محل اقامت و سایر ویژه‌گی‌های درج است و کار نظر سنجی تلیفونی را آسان‌تر ساخته است.

مصاحبه کتبی و پوستی

پرسش‌نامه در بیش‌تر مواقع چاپ شده در اختیار جمعی از مردم گذاشته   می‌شود و بعد از جواب سوالات دوباره جمع‌آوری و تحلیل و ارزیابی می‌گردد. در کشورهایی که سیستم پستی فعال و کاربرد دارد، این نوع مصاحبه‌ها از طریق نشانی پستی ارسال می‌گردد و به‌صورت معمول هزینه پست برگشت هم در پشت پاکت‎های درج شده با آدرس فرستنده یک‌جا می‎باشد؛ که در انگلیسی پاکت‎ها با آدرس فرستنده نوشته شده، هم‌راه با تکت پستی را پاکت از قبل تادیه شده می‌نامند. در کشورهای اروپایی این نوع نظر سنجی به یک امر روزانه تبدیل گردیده است. شرکت‌ها، موسسات و نهادهای سیاسی، تجاری و خدماتی منظمن به این نوع نظر سنجی مبادرت می‌ورزند.

مصاحبه انترنتی

با گسترش انترنت و عام شدن استفاده این وسیله جدید ارتباطات، استفاده از نظرسنجی‌های اینترنتی که در آن پرسش‌نامه‌ها بر روی صفحات اپلیکیشن‌ها، ویب سایت، ایمیل و یا لینک‌ها ظاهر می‌شود، رواج یافته و مخاطب به آن‌ها پاسخ می‌دهد. این نوع مصاحبه‌ها و نظر سنجی‌ها برای به‌تر شدن خدمات نیز به ‎طور گسترده‌ای کارآمدی دارد. زمانی‌که یک شخص برای خرید یک جنس هر چند کوچک از طریق آنلاین مبادرت می‌ورزد؛ به تعقیب آن پرسش‌نامه کوتاه ارسال می‌گردد تا نهاد تجارتی از معیار خدماتش مطمئن گردد.

در تمام انواع مصاحبه‌ها، تمرکز روی برنامه سوالات و پرسش‌ها صورت می‌گیرد و پرسش‌گر به این نکته متوجه می‌شود که برای دریافت به‌تر نظرات به چه نوع سوالات رو آورد.

سوالات و پرسش‌ها انواع و اشکال مختلف دارند. یکی پرسش‌های باز است، طوری‌که اختیار مصاحبه به دست مصاحبه شونده سپرده می‌شود و به‌صورت معمول جوابات این پرسش‌ها طولانی است و مصاحبه شونده هر چه می‌خواهد می‌تواند بیان کند یا بنویسد. این نوع سوالات را چراغ سبز مصاحبه می‎گویند. به‌طور مثال اگر از مصاحبه شونده پرسیده شود که نظر شما راجع به مذاکرات صلح چیست؟ نام‌برده بنابر شرایط ذهنی و برداشت فردی‌اش از کشور جواب ارایه می‌کند.

نوعی دیگر را سوالات بسته می‌گویند. این نوع سوالات را چراغ سرخ مصاحبه می‌نامند؛ طوری‌که نزد مصاحبه شونده دو یا چند گزینه موجود بوده و اختیار مصاحبه را نمی‎‌داشته باشد. البته این مصاحبه‌ها بیش‌تر با چه، چرا و چه‌طور پرسیده می‌شود؛ یا این‌که در صفحه سوالات چوکات خیلی کوچک جوابات نیز گنجانیده شده و مصاحبه شونده فقط یکی از آن را پر می‌کند. به‎طور مثال اگر از مصاحبه شونده پرسیده شود که مجرد است یا متاهل؟ زن است یا مرد؟ فقط در برابر هر پرسش یک گزینه را انتخاب می‌تواند.

بر علاوه عده‌ای از پرسش‌گران به سوالات مشترک باز و بسته متوسل می‌شوند. یعنی پرسش‌نامه‌های نظر سنجی‌ها هر دو نوع سوالات را در خود جا داده می‌باشد؛ طوری‌که در اول سوالات بسته مطرح شده و بعد از آن آهسته‌آهسته از مصاحبه شونده خواسته می‌شود تا دلایل ادعاهای‌ش را نیز بنویسد. به‌طور مثال اگر پرسیده شود که آیا در باره مذاکرات صلح خوش‌بین است؟ اگر جواب رد داد پس از آن پرسیده می‌شود که دلیل بدبینی‌اش در برابر پروسه صلح چیست؟

به خاطر باید داشت، زمانی که مصاحبه کننده پرسش‌ها را مطرح و جمع بندی می‌کند، به این نکته متوجه می‌شود که آیا مصاحبه شونده عده‌ای از سوالات را می‌داند و پاسخ نمی‌دهد یا پاسخ‌های داده شده غلط است؟ برای پاسخ به این سوال‌ها، سوالات کنترول طراحی می‌شوند و در لابه‌لای دیگر سوالات قرار می‌گیرند. سوال کنترولی باید خیلی نزدیک و در ارتباط با اصل سوالات باشد. مانند چند کتاب خوانده‌اید؟ خوب بود؟ یا بد؟ از کدام انتشارات خریدید؟ دو مورد از کتاب‌های انتشارات الف یا ب را بنویسید؟ اگر جواب نداد مشخص می‌گردد جواب قبلی صحیح نبوده است.

علاوه بر این موارد، مصاحبه کننده‎گان سعی می‌کنند تا سوالات ارزشی داشته باشند. یعنی سوالات‌شان با ارزش‎های ذهنی و فرهنگی مخاطبان در تضاد نباشد. سوال باید با ارزش‌های مخاطبین مطابقت داشته و به کسی اهانت نشود. یعنی طوری سوال شود که ارزش‌های بخشی از جامعه زیر سوال نرود. در این نوع پرسش‌ها ممکن است مصاحبه کننده در باره‌ی موضوع بسیار مهم اجتماعی نظر سنجی را راه اندازی کند؛ اما مطمین باشد که جوابات درست را دریافت نخواهد کرد. به‌طور مثال اگر بخواهیم درباره آزار و اذیت جنسی در ادارات دولتی کشور نظر سنجی را به‌راه بیندازیم؛ ممکن نیست تا جوابات درست دریافت نماییم الی این‌که شیوه مصاحبه را تغییر داده و مصاحبه شونده‎گان را صددرصد مطمین سازیم که اطلاعات ارایه شده‌شان محفوظ می‌ماند و یا شیوه‌ی خاص از پرسش‌نامه را ترتیب دهیم.

بنابر این مدنظر باید گرفت که چه نوع سوالات مناسب است و چه سوالاتی را نمی‌توان پرسید؟ اگر از یک فرد عادی پرسیده شود که نظرش درباره‌ی رییس جمهور چیست؟‌ او یک پاسخ کوتاه ارایه خواهد کرد و به همین ترتیب در مورد وزیر، والی، قوماندان امنیه دادگاه را به کندی جواب می‌دهد، اما اگر سوال شود که قضاوتش در مورد خودش چیست؛ شاید به راحتی قضاوت کند یا در مورد نهادهای حکومتی و روی‌دادهای اجتماعی قضاوتش آسان‌تر و  پاسخ‌هایش مشرح‌تر خواهد بود.

اما اگر سوال شود که فرهنگ را تعریف کنید یا اهداف سازمان ناتو را در سه سطر بنویسید یا اقتصاد چیست؟ جواب دریافت نمی‌شود، به همین ترتیب اگر پرسش‌های ارشادی مانند آیا به نظر شما صحت خوب است؟ یا تلیفون یک شی ضروری است؟  به‌صورت قطعی جوابات واضح می‌باشد. هم‌چنان سوالاتی که بر اساس علایق پاسخ‌گو جواب دارد پرسیده نشود. مانند آیا می‌خواهید معاش ماه‌وارتان اضافه شود؟

ادامه دارد..