فصل سوم

ارزیابی علمی

همان‌طور که اشاره شد، امروزه موسسات بسیاری به انجام نظرسنجی در زمینه‌های مختلف و با روش‌های علمی می‌پردازند. بسیاری از تصمیم گیری‌ها و سیاست گذاری‌های بزرگ و کوچک، از نامزد شدن یک فرد در انتخابات تا فروش یک کارخانه بزرگ و تصویب الحاق یک کشور به یک کنوانسیون بین‌المللی بر مبنای نتایج این گونه نظرسنجی‌ها اتخاذ می‌شود و به همین دلیل بررسی و واکاوی منتقدانه درباره‌ی درستی یا نادرستی روش انجام نظرسنجی و دستاوردهای آن نه تنها مفید بل‌که ضروری است.

این بررسی‌ها باید از انگیزه‌ها و مقاصد سفارش دهنده‎گان و سنجش‌گران شروع شود و تا روش‌های نمونه‌گیری، انجام پرسش‌گری و مصاحبه، آزمون‌ها، تجزیه و تحلیل‌ها و تعمیم امتداد یابد و با پرسش‌هایی ساده و متوالی، میزان علمی و قابل اعتماد بودن یک نظرسنجی مورد ارزیابی قرار گیرد. این پرسش‌ها کمک خواهند کرد، تا یک نظرسنجی علمی از یی نظرسنجی غیر علمی تشخیص داده شود.

ارزیابی میزان علمی بودن یک نظر سنجی از طریق پاسخگویی به چندین پرسش زیر امکان پذیر است :

• چه کسی نظرسنجی را انجام می‌دهد؟ اگر کسی که نتایج نظرسنجی را ارایه داده است، نتواند یا نخواهد که شیوه و نهادش را معرفی کند، اعتبار و صحت نتایج ارایه شده زیر سوال خواهد رفت .
• تامین کننده مالی نظرسنجی چه کسی است و چرا این نظرسنجی انجام شده است؟ نظرسنجی‌ها به‌صورت معمول برای خوش ساختن مردم انجام نمی‌شود. انجام هر نظرسنجی تابع دلیلی است یا گردآوری اطلاعات مفید و یا پیش‌برد یک هدف خاص باید با شناخت تامین کننده مالی آن، به چرایی آن هم رسید.
• انگیزه نظرسنجی چیست؟ زیرا اعتبار حاصل از آن وابسته به انگیزه انجام آن است. ممکن است در یک مبارزه انتخاباتی یک نامزد برای تضعیف بقیه این کار را کرده باشد.
• نمونه آماری چه‎گونه انتخاب شده است؟ انتخاب نمونه آماری از بین گروه‌های طرف‌دار یا حتی دارای ویژه‌گی‌های خاص، نتایج حاصل از نظرسنجی را زیر سوال می‌برد .
• ساحه یا جغرافیای نظر سنجی باید به دقت ارزیابی شود.
• تعداد نمونه آماری چند نفر است؟ هر چه تعداد بیش‌تر باشد، میزان اشتباه کمتر خواهد بود. هر چند این یک دلیل کافی نیست اما مهم است.
• آیا نتایج براساس پاسخ‌های همه‌ی پاسخ‌گویان است؟ یکی از آسان‌ترین راه‌ها برای بازنمایی نادرست نتایج یک نظرسنجی گزارش پاسخ‌های گروه‌های فرعی است.
• از چه کسانی باید پرسش می‌شد که نشده است؟ به فرض این‌که نمونه آماری صحیح انتخاب شده باشد، باید دانست که چند نفر از پاسخ دادن به پرسش‌ها خودداری کرده‌اند یا با آن‌ها تماس گرفته نشده است. میزان بدون پاسخ نشان دهنده درصد افرادی است که با آن‌ها تماس گرفته شده اما آنان پاسخ نداده‌اند .
• نظرسنجی چه موقع انجام شده است؟ روی‌دادها، تاثیرات تعیین کننده‌ای روی نتایج نظرسنجی دارند. تفسیر نتایج نظرسنجی باید با در نظر گرفتن زمان انجام آن در ارتباط با روی‎دادهای کلیدی سنجیده شود. یک سخن‌رانی، یک حادثه غیر مترقبه، یک ترور سیاسی  یا آغاز درگیری ممکن است، روند جریانات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را برای مدت کوتاهی تحت تاثیر قرار دهد .
• روش اجرایی نظرسنجی چه‌گونه است؟ آیا نظرسنجی به صورت پستی، تیلفونی یا از طریق پرسش‌گر انجام شده است؟ اعتبار نظر سنجی تلیفونی به مراتب کم‌تر از پرسش‌گری است و اگر از طریق پست انجام شده باشد عالی است؛ چون پاسخ دهنده وقت بیش‌تر می‌داشته باشد و ورقی را که می‌فرستد در واقع سند شمرده می‌شود.
• پرسش‌نامه چه‌گونه تنظیم شده است؟ آیا پرسش‌ها واضح است؟ آیا جمله بندی باید دقیق می‌باشد؟ آیا سوالات بی‌طرفانه طرح شده است؟ ترتیب پرسش‌ها می‌تواند روی پاسخ‌ها تاثیر گذار باشد. پرسش‌ها تحلیل یا نقد طراحی سوالات به تنهایی می‌تواند، خطای علمی افکار سنجی را مشخص کند .
• سایر نهادهای نظر سنجی درباره‌ی این موضوع به چه نتایجی دست یافته‌اند؟ آیا همه یک‌سان یا شبیه هم‌اند؟ اگر باهم تفاوت دارند، دلیل آن چیست؟ گروه کنترول افکارسنجی باید هم‌واره همه‌ی جریانات مشابه را زیر نظر داشته باشند.
• زمان انجام آن‌ها را بررسی کند و چنان‌چه دو نظرسنجی با هم انجام شده و تفاوت فاحشی در نتایج مشاهده می‌شود، باید به بررسی دلیل اصلی این تفاوت‌ها پرداخت یا به عبارت دیگر علمی بودن نظرسنجی‌ها مشابه با نتایج متفاوت زیر سوال است.
• آیا نظرسنجی هدف دیگر به جز شناخت افکار عامه را دنبال می‌کند؟ برخی اوقات مشاهده می‌شود که یک سازمان یا نهاد پرسش‌نامه‌ای را برای تعداد زیادی از مردم ارسال می‌کند، که اول هدف تبلیغاتی دارد و دوم از پاسخ‌گو برای مشارکت مالی درخواست می‌شود و انتظار دارد پاسخ‌گو مبلغی پول برای حمایت از آن سازمان ارسال نماید.
• باید یادداشت نمود که براساس قانون احتمالات از هر بیست و پنج نظر سنجی نتایج یک یا دو آن ممکن است تنها به دلیل خطای نمونه‌گیری، منعکس کننده دیدگاه واقعی مردم نباشد.
• ادامه دارد…