ابتدا ضروری است بر این نکته تأکید شود که مقصود از رمانِ جدی در این‌جا البته اثری با کیفیت ناب و برخوردار از ظرایف هنری در مقابل رمانِ بازاری یا همان داستان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌واره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌یی است که به گونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌یی خام و سردستی نوشته و چاپ شده و معمولاً به مذاق اذهان ساده، سطحی و سهل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پسند نیز بسیار خوش می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آید.

رمان جدی را شاید بتوان به دو گونه بسیار کلی تقسیم کرد:
الف) رمان سرراست و خوش‎خوان؛
ب) رمان پیچیده.
تردیدی نیست که هر دو نمونه «الف» و «ب» در عین جدی بودن، پیوسته از ژرفایی ویژه برخوردار اند که آن‎ها را از کتاب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بازاری و عامه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پسند منفک و متمایز می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌کند. با وجود این، سرراستی و خوش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خوانی مورد «الف» هرگز باعث این نمی‌شود تا فی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌المثل تیراژ آن به تیراژ آثار عامه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌پسند نزدیک گردد. و گویا نه تنها در ولایت ما بلکه در تمام دنیا، این یک اصل مطلق و لایتغیر است.
در این‎جا اگر به‎طور عام نگوییم، مساله‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ کتاب و کتاب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خوانی، واما مساله خاص رمان و رمان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خوانی و نیز رمان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نویسی از این هم بغرنج‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تر است. تقریباً اکثر نویسنده‌گان و منتقدان به همراه عامه مشکوک کتاب‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌خوان روی این حکم مشکوک اتفاق نظر دارند که هر رمانی، لزوماً بهتر است قابل فهم بوده و از کششی متناسب نیز برخوردار باشد؛ چرا که یک داستان در نهایت باید جذب کند، با ضرباهنگ مناسب پیش برود و البته خواندنی از کار دربیاید. گاه حتا این انتظار عجیب، دامنه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌اش تا بدان‌جا گسترده می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود که نویسنده را ملزم می‎سازد تا از زبانی معیار پیروی کرده و در داستانش از کلمات کاملاً آشنا بهره ببرد و به زعم خود، کلاً واژه‌گان کهنه و غریبه را به کناری نهد.
بدین ترتیب، وجود آثاری هم‌چون «خشم و هیاهو»ی ویلیام فاکنر، «جاده فلاندر» کلود سیمون، «پاک‌کن‎ها» و «حسادت» آلن رب گری‎یه، «خانم دالووی» و «موج‎ها»‎ و «به سوی فانوس دریایی» ویرجینیا وولف در کتاب‌فروشی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها، کتابخانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های عمومی و کتابخانه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های شخصی ساکنان این دیار، بسیار بیهوده خواهد بود. چرا که در این آثار، توقعاتی از جنس توقعات نویسنده‌گان، منتقدان و خواننده‌گان سهل‎پسند به ‎کلی نادیده گرفته شده است. گویی نویسنده‌گان این آثار وقتی قلم به‌دست می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گرفتند، هیچ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌گاه دغدغه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ این را نداشتند که کسی کارشان را درک خواهد کرد یا خیر! به نظر می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌رسد نویسنده‌گانی از این دست، نه تنها برای خواننده تره هم خُرد نمی‎کردند، بلکه انگار همه‌گی پیوسته با کپلر هم‎عقیده بودند که: «کتابم می‎تواند یک قرن در انتظار خواننده بماند.»
البته باید پذیرفت که خواننده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ در مفهومی عام، خواننده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌یی تنبل و بی‎حوصله است. از او برنمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آید که «سوانح» احمد غزالی را دست بگیرد و حتی لمحه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌یی در آن حجم ظاهراً اندک، مداقه کند.
با این همه، شاید نویسنده و به‌ویژه رمان‎نویس فارسی بیش از مصرف‌کننده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ صرف محصولات ادبی، سزاوار سرزنش باشد. چون که در هر حال، استثنایاً او نیز یکی از پیشه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ورانی‌ست که اتفاقاً از حساسیت خاص هنرگونه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌یی برخوردار اند و به‌واسطه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ آن، قادر اند نسبت به یک‌سری از رنج‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و کاستی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها واکنش نشان دهند که دیگران در گنگی و خاموشی سرنوشت خویش از آن نصیب می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌برند و بی‎آن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌که هرگز نامتعارف بودنش را حس کنند، بیهوده‌گی و پلشتی جاودانه را سبب می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند. اما رمان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌نویس فارسی همین‎قدر فقط می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند هنر هماهنگی اجزای اثرش را فدای هماهنگی خود با جامعه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ و دنیای ناسازش کند، بلکه جامعه یا دنیا نیز در مقابل یقین ناشی از بی‌خطر بودن او، در اقدامی کاملاً نمادین، وی را شایسته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ تقدیر و مستحق پاداش تشخیص دهند.
باری، با وجود نویسنده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌یی چنین کوچک، چه‌گونه ممکن است به خواننده‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ بزرگ اندیشید؟ و مگر نه آن‎که به هر حال این نویسنده است که اثر و خواننده ـ هر دو ـ را خلق می‎کند؟ اما عکس این حالت چه؟ یعنی واقعاً نویسنده خلق می‎کند؟ کدام نویسنده؟!
اما به‎رغم این‌همه، افسوس که بیهوده فرسوده می‎شویم! زیرا که ادبیات قادر نیست ما را ادب کند. ادبیات برای تغییر وضعیت ما، چیز چندانی در چنته ندارد. ادبیات حریف ما نیست. به هر حال، دیگر ناگزیریم با فضاحت تمام بپذیریم که کتاب‎ها از پس هیولاها برنمی‎آیند. ما «درست شدنی» نیستیم.
ادعایی گزاف! حرفی چِرت! بلی، شاید این‎طور باشد. اما دیرزمانی است که به گرسنه‌گی و تهی‌دستی برادران و خواهران‎مان (به تعبیری پارسایانه و انسانی)، یا اصلاً بگوییم هم‎نوعان و هم‎نژادان‎مان (به تعبیر حقیقی و حقوقی) خو گرفته‎ایم و کماکان در خلوت مشکوک خویش مثلاً ادبیات قلمی می‎کنیم.
زمانی ژرژ ساند، رمان‎نویس فرانسوی، نالیده بود: «ما نسل بدبختی هستیم. به همین سبب، از بی‌چاره‌گی ناچاریم به کمک دروغ‎های هنر، خویشتن را از واقعیت‎های زنده‌گی به‎دور داریم.» و ما اکنون، بهتر، بهتر، بهتر از هر وقت و زمانه دیگری می‎توانیم ‎‎‎بفهمیم که تا چه حد حق با او بوده است.
با این وصف، نه تنها هنوز از طرح مکرر پرسش‎های قدیمی معاف نیستیم، که حتا ناگزیر به پاسخ‎هایی به‎شدت عاجلانه نیز هستییم. مگر در آن صورت، از فرو شدن در مغاک و اُخدودی برهیم که دم به دم دهانه‎اش گشاده‎تر می‎گردد.
ولی شاید مشکل این‎جاست که پاسخ‎های ما در همان حال که پیوسته پیچیده و بغرنج می‎نماید، تمایزی آشکار با ساده‌گی و حقیقت وجودی خودمان دارد.
آیا ادبیات از تراژدیِ ما تغذیه می‎کند؟ آیا از بدبختی ما شکل می‎گیرد؟ تردیدی نیست که داستان‎های خوب هنوز هم خواندنی هستند. هم از این‌رو، هم‎چنان کتاب‎ها و کتاب‎ها نوشته می‌شوند. اما به چه قیمتی؟ چون‎که به هر روی، این روزگار سیاه ماست که بر صفحات سپید کاغذ نقش می‎بندد و به مضحکه‎یی تازه‎تر می‎انجامد. این همان طنز مضاعفی است که با آن می‎خندیم و یا اشک می‎ریزیم. با این حال، از دست ما چه کاری ساخته است؟ گویی ما بی‎چاره‎تر از آن هستیم که بر سرنوشت خود حاکم باشیم. به‌راستی جز نعره، نعره، نعره کشیدن‎های هیستریک، جز سر به دیوار کوفتن‎های بی‌نتیجه و جز قلم بر کاغذ دراندن‎های بیهوده و بی‎فایده چه می‌توانیم کرد؟ اما شاید که باید بفهمیم نقش غایی چیزی موسوم به ادبیات صرفاً این است تا از رهگذر آن، واقعیت خشن اجتناب‌ناپذیری را بپذیریم و با آن کنار بیاییم که همه‎ هستی ما را در چنبره‎ خود گرفته است. در این صورت، (بدا به حال ما!) ادبیات هرگز حامل نوید خوشایندی برای ما نبوده و نیست. ولی کاش، ای کاش حداقل می‎توانستیم از این هم خبردار نشویم و دل‌آسوده‎تر سر بر بالین مرگ بگذاریم. کاش می‎توانستیم فروتنانه برای خود رسالتی قایل نگردیم و قلم‎های غرورآگین‎مان را رندانه غلاف کنیم.
تقریباً یک قرن پیش، فیودور سولوگوب، شاعر و نویسنده روس سروده بود:
«درنده‌گانیم در قفس
که با عقایدمان جلوه می‎فروشیم؛
دروازه‎ها همه بسته است
و کسی را یارای گشودن‎شان نیست.»
افسوس! افسوس! امروز به‎شخصه ناگزیر از این اعتراف هستم که هرچه بیشتر در کوهه‎کوهه‎ کتاب‎ها سر فرو می‎کنم، همان‎قدر نیز به صداقت خالق رمان «شیطان کوچولو» رشک می‎برم. و البته به نتیجه‎ شگفت تازه‎تری می‎رسم: ادبیات یعنی این‌که دریابی یکی دیگر نیز در جایی دیگر، همین عوالم و شاید حتا بدتر از این را از سر گذرانده است و پس دیگر یاد بگیری که تو نیز آرام آرام سر بر این خاک کهنه بگذاری و بی‎تاسف و تحسر بمیری. چرا که آدمی به اوهام خویش زنده است؛ وقتی به‎راستی درصدد برمی‎آید تا آن را مکتوب ‎کند، شاید در حقیقت می‌خواهد نسخه‎ مرگی خوش را بپیچد.
و درست در این‎جا شایسته است به لیوناردوی بزرگ اقتدا کنیم؛ چه بسا این‎بار بتوانیم به گوشه‌یی از رمز و راز آن لبخند جاودانش پی ببریم: «گمان می‎بردم زیستن می‎آموزم؛ مردن می‎آموختم.»