علی محمدرضایی هفتادر
بخـش دوم/
احیاءالعلوم امام محمد غزالی
کتاب احیاء علوم‌الدین مشهور به «احیاءالعلوم»، یکی از بزرگ‌ترین کتاب‌های دینی و اخلاقی و عرفانی و مواعظ که همیشه در عالم اسلام اهمیت داشته و مورد توجه علمای شیعه و سنی‌مذهب بوده، مهم‌ترین و جامع‌ترین و معروف‌ترین کتاب «ابوحامد محمد غزالی» است.
نویسندۀ این کتاب، ابوحامد محمدبن محمد غزالی، در سال ۴۵۰ هـ ق برابر با ۱۰۵۸ میلادی در طوس به دنیا آمد، در کودکی یتیم شد و خیلی زود به‌طور جدی مشغول یادگیری علم و علوم مختلف شد. مدتی در طوس و بعد نزد «ابونصر اسماعیلی» در جرجان، علم آموخت ولی بعد زیر نظر معلمان مختلفی که برجسته‌ترین آن‌ها «امام الحرمین جوینی» بود تا سال ۴۷۸ هـ ق درسش را ادامه داد. او که به‌تدریج یک حکیم الهی و فقیه، متفکری با دیدی وسیع و قدرتمند شده بود، مدت‌ها به عنوان رییس مدرسۀ نظامیه خدمت کرد و تدریس کلام اشعری و فقه شافعی می‌کرد. غزالی مدت یازده سال، به تفکر و در تنهایی و خلوت نشست و به صورت تجربۀ عمیق شخصی، روش زنده‌گی صوفیانه را برای خودش انتخاب کرد. این دوران، دوران فعالیت و خلاقی او بود، به طوری که از ۴۰۴ کتابی که منسوب به اوست، تعداد زیادی را در این دوران نوشت. مدتی بعد، به ترغیب دیگران به زنده‌گی علمی برگشت و زمانی هم در مدرسۀ نظامیه نیشابور، تدریس می‌کرد. بعد به طوس و خانقاه برگشت و به تعلیم و هدایت شاگردان در زمینۀ زنده‌گی صوفیانه پرداخت.
کارنامۀ کتاب
این کتاب را که غزالی در دوران کناره‌گیری از تدریس در مدرسۀ نظامیه، و بعد از بروز دگرگونی‌های روحی و شوریده‌گی‌های فکری و بر اثر انتخاب راه مجاهده و ترک مجادله، در ایام سفر و اقامت چندساله‌اش به شام و قدس و حجاز نوشت و حاصل مراقبات صوفیانه و مطالعات عالمانۀ خود را در آن به یادگار گذاشت، در واقع کارنامۀ بزرگ غزالی در دوران عزلت و تنهایی‌اش می‌باشد. کتابی است بزرگ در حدود ۱۶۰۰ صفحۀ رحلی، طبق طرحی جامع در چهار فصل اساسی که هر کدام به ده بخش، یعنی ده کتاب تقسیم شده است.
موضوع و عناوین:
۱ـ ربع عبادات: این فصل در رابطه با پرستش و نماز، اسرارالزکوه، روزه، حج، آداب تلاوت قرآن، اذکار و دعوات و کتاب ترتیب‌الاوراد می‌باشد.
۲ـ ربع عادات: در رابطه با آداب و رسوم اجتماعی از قبیل: آداب خوردن، کسب‌وکار، حلال و حرام، نکاح، آداب برادری و اخوت، عزلت، سفر، امر به معروف و نهی از منکر، آداب السماع والوجد، معیشت و اخلاق النبوه.
۳ـ ربع مهلکات: کتاب شرح عجایب قلب، ریاضت نفس، شهوت‌ها، آفات زبان، در مذمت غضب و حقد و حسد، مذمت دنیا، مذمت بخل و حب مال، مذمت جاه و ریاء، مذمت کبر و عجب و غرور.
۴ـ ربع منجیات: (آن‌چه که رستگاری است). کتاب توبه، صبر و شکر، خوف و رجاء، فقر و زهد، توحید و توکل، محبت و شوق و انس و رضا، نیت و اخلاص و صدق، مراقبه و محاسبه، کتاب‌الفکر، کتاب ذکرالموت و مابعده.
در واقع، غزالی در این کتاب، اول علوم را به واجب عینی و واجب کفایی، بعد واجب کفایی را به شرعی و غیرشرعی، بعد غیرشرعی‌ها را به محمود و مذموم و مباح تقسیم می‌کند، سپس علوم شرعی پسندیده را در بخش اصول (کتاب، سنت، اجماع امت، آثار صحابه) و مقدمات (لغت و نحو و…) و متممات (علم اصول، علم رجال و…) جا می‌دهد و در بخش فروع به دو قسمت، آن‌چه که در این جهان به کار می‌آید و آن علم فقه است و کتب فقهی شامل آن است، و فقها (علمای دنیا) به آن می‌پردازند و آن‌چه به آخرت مربوط می‌شود. چون غزالی متوجه بود که این کتاب برای خوانندۀ معمولی بسیار حجیم است، لذا در کتاب «الاربعین» با چهل بخش، خلاصه‌یی از آن را نوشت که مثل چهل بخش کتاب «احیاء» است، ولی از لحاظ تقدم و تأخر با آن نمی‌خواند.
بزرگ‌ترین شرحی که بر احیاءالعلوم نوشته شده، اثر زبیدی است که بیش از سه بار در کشورهای عربی‌زبان چاپ شده است.
سراج‌السائرین
این کتاب، یکی از گسترده‌ترین و در عین حال، منسجم‌ترین آثار «شیخ احمد جام»، معروف به «ژنده پیل»، عارف نامدار قرون پنجم و ششم هـ ق به شمار می‌رود. گسترده از آن روی که از نظر تعداد باب‌ها و اشتمال مضامین و نکته‌ها، بسیار متنوع و درازدامن است، و منسجم از این روی که در نوع و اسلوب بیان، شیوه‌یی یگانه، بدیع و نوآیین دارد. «سراج‌السائرین» اساساً اثری اخلاقی و اجتماعی است که بعضی از مسایل و دغدغه‌های عصر «شیخ احمد جام»، به خصوص در حوزۀ تصوف و عرفان و نظام خانقاهی در خراسان، در آن انعکاس یافته است. نثر کتاب، از نمونه‌ها و یادگارهای زیبای نثر مرسل و روان فارسی در دورۀ غزنوی و سلجوقی است. این نوع نثر، یادگاری دیرپا از سنت مجلس‌گویی واعظان و عارفان و متصوفه به شمار می‌رود و تا روزگار «شیخ جام»، در دوره‌یی قریب به چهارصد سال، به تداوم در بستر فرهنگ و ادب ایرانِ قدیم جاری بوده و همچون میراثی کهن و سنتی، در حوزۀ نظام خانقاهی خراسان به بار نشسته است. از این اثر ارزشمند، تنها یک نسخۀ منحصر به فرد در دست است که در «کتابخانۀ ملک» نگه‌داری می‌شود. تصحیح حاضر بر اساس این نسخه انجام شده و با مقدمه‌یی مفصل دربارۀ آن و فهرست‌های گوناگون و توضیحات مفید همراه گردیده است.
انس‌التائبین
یکی از نوشته‌های مهمِ صوفیانۀ او انس‌التائبین است که مطالب آن به منزلۀ پاسخ‌هایی‌ست که مؤلف به پرسش‌هایی چند دربارۀ مسایل اعتقادی از دیدگاه تصوف داده است. عنوان هر یک از ابواب کتاب نیز به صورت سؤال است. مثلاً عنوان باب اول، دربارۀ عقل و عاقل، چنین است: «می‌پرسند که عقل چیست و عاقل کیست» و باب دوم، دربارۀ معرفت و عارف، چنین است: «می‌پرسند که معرفت چیست و عارف کیست».
این پرسش‌ها از جانب شخص یا اشخاصی خاص مطرح نشده است، بلکه در واقع، این نوع طرح سؤال از جانب خود مؤلف است که خواسته بدین طریق مسالۀ خود را که می‌خواهد در هر باب مطرح کند، ذکر کرده باشد.
این مسایل هم، چنان‌که مؤلف در مقدمۀ کتاب توضیح داده است، دربارۀ مسایل شرعی و عبادات ظاهری نیست، زیرا این نوع مسایل را خواننده‌گان می‌توانند در کتاب‌های دیگری که پیشتر مؤلف یا دیگران نوشته‌اند، پیدا کنند. مسایل مطرح شده دربارۀ علم باطن است، علمی که «به نزدیک هر کسی نباشد و هر کسی را در این علم راه ننمایند». (جام، ج۱ ،۱۳۶۸: ۱۳)
کتاب انس‌التائبین جمعاً از یک مقدمه و ۴۵ باب تشکیل شده است و در این باب‌ها دربارۀ مفاهیمی چون عقل، توبه، اخلاص، علم، صوفی‌گری، زهد، تقوا، صبر، فقر، شکر، عشق، شاهدبازی، سماع، وقت، و وجد شرح داده شده است.
نثر احمد جام مانند نثر دیگر نویسنده‌گان غرب خراسان، به‌طور کلی ساده و دل‌نشین است.
بعضی از ابواب این کتاب از نظر تاریخی و اجتماعی نیز بسیار درخور توجه است؛ زیرا احمد جام نویسنده‌یی مبتکر است، و صرفاً به نقل و یا ترجمۀ سخنان دیگران نمی‌پردازد، بلکه اندیشۀ خود را شرح می‌دهد، چنان‌که خودش هم در مقدمه تصریح می‌کند که این کتاب را به «الهام حق» بیان کرده است. این کتاب یکی از متون کهن و اصیل و نفیس از گنج خانۀ غنی و پُرمایۀ زبان پارسی است. این کتاب مفصل‌ترین اثر موجود از نویسنده است که قابل دسترسی است؛ نویسنده در این کتاب مسایل قابل ملاحظۀ مورد نظرِ خود را برای سهولتِ مطالعه طبقه‌بندی کرده و آن‌ها را در ذیل ۴۵ باب در این کتاب می‌آورد.
نویسنده برای «توبه» به‌ویژه از سوی جوانان و کسانی که هنوز استطاعت بدنی، آماده‌گی جسمانی و روحی برای ارتکاب معصیت از مزاج ایشان خودبه‌خود سلب نشده، ارج و اهمیتی فراوان قایل است و تائبین راستین را که با یک گذشت دشوار و تلخ از شیرینی و لذت گناه بالمره چشم می‌پوشند و به زهد و صلاح و پرهیز می‌گرایند، نیک می‌ستاید.
در مقالاتِ نویسنده جای‌جای به مناسبت از «توبه» و گران‌بهایی آن سخن به میان می‌آید و اندیشۀ خواننده با مهارت مخصوصِ نویسنده و به همراهی مثل‌های زنده و سخنان نغز و دل‌انگیز و شرح ماجراهای عبرت‌انگیز از زنده‌گانی توبه‌کاران به نام، همچون «نصوحا» و «فضیل عیاض» و مانند اینان برای دریافت ارزش «توبه» و درک جهانِ تازه و جان‌بخش «تائبان» آماده می‌شود.
مباحث این کتاب به‌صورت پرسش‌هایی از سوی نویسنده مطرح می‌شود که هر یک از این سؤالات جایی را برای عنوان بابی جداگانه در تدوین این متن به خود اختصاص می‌دهد. پاسخ نویسنده در برابر این سؤالات با عبارت «الجواب و بالله التوفیق» تصدیر می‌یابد و برای جلب توجه طالبان با «بدان که» باب ورود به بحث گشوده می‌شود. گاه اتفاق می‌افتد که در گرماگرم بحث دربارۀ موضوعی، پرسش‌های دیگری نیز از سوی مریدان و حاضران در مجلس عنوان می‌شود که شیخ جام با مهارت تمام و بی‌آن‌که رشتۀ مطلب را از کف بنهد، پاسخی مناسب و سازگار با هر یک ادا می‌کند.
از هنرهای شگرف مصنف فراهم چیدنِ دامن مباحثِ درخورِ تفصیل و اطناب است به شیوه‌یی سهل. آن‌ها را به اسلوبی ساده و پاکیزه و با رعایت اختصار بیان می‌دارد و آراء و اندیشه‌های بکر عارفانۀ خویش را در قالب جملاتی کوتاه، اما نغز و شیرین می‌آورد. در شرح و تبیین کلام خویش از «اعتصام بحبل‌الله»؛ یعنی استشهاد به آیات بینات و توسل به اخبار مروی از «مفخر موجودات»؛ یعنی محمد مصطفی (ص) با عنوان پشتوانه‌یی استوار و گران‌بها و برهانی صحیح و روشن نیرو می‌گیرد. نیز نقل اقوال ائمۀ هدی، بزرگان صحابه، سخنان مشایخ و اقطاب صوفیه، ضرب‌المثل‌های زبان پارسی و عربی، ابیاتی نغز از شعر عرب و عجم و نکته‌ها و لطیفه‌هایی دلاویز در قالب حکایت و واقعه، در واقع چاشنی و معجون مطبوع و سلامت‌بخشی است که شیخ جام بر خوان رنگین «انس‌التائبین» در برابر مهمان شیفته و مشتاق چنین مائده‌یی می‌نهد.
از سوی دیگر، لحن خطابی دوستانه و طرز بیان اخوانی وی در گفتار عبرت آموزش از خصوصیاتی است که به کار نویسنده جلا و گیرایی خاص می‌بخشد. نویسنده پس از ذکر عنوان‌های ۴۵ گانۀ کتاب، از خواننده می‌خواهد از سر تقلید در نوشته‌های وی ننگرد و اگر کسی را از سخنان وی چیزی در وقت معلوم نشد، بر آن داوری نکند و بلکه در آن اندیشد تا زیان‌کار نگردد.
کشف‌الاسرار
تفسیر کشف‌الاسرار و عدهالابرار تألیف ابوالفضل رشیدالدین میبدی بر اساس تفسیرخواجه عبدالله انصاری منبعی غنی از تفسیر، تأویل، معارف اسلامی، شعر و ادب عربی و فارسی است. در بین ترجمه‌ها و تفسیرهای معتبر قرآن به زبان فارسی، کشف‌الاسرار ارزشی والا و مقامی خاص دارد. آن‌گونه که همه‌گان می‌دانند، این کتاب را میبدی در اوایل سال ۵۲۰ هجری آغاز کرده است و سرمشق او در این کار، تفسیر معروف خواجه عبدالله انصاری بوده است که متأسفانه اکنون به تمامی در دسترس نیست و احتمال دارد که در اثر حوادث روزگار از میان رفته باشد.