دلیل تعقیب نکردن پرونده‌های فساد و بررسی نکردن پرونده مکاتب خیالی و اکنون دانش‌آموزان خیالی باج دادن حکومت به مقامات پیشین حکومتی است.
شماری از فعالان مدنی و استادان دانشگاه می‌گوید: آنانی‌که متهم به ایجاد مکاتب خیالی و دانش‌آموزان خیالی اند به جای بازپرسی و محاکمه شدن، به عنوان مشاور، وزیر و سفیر در حکومت دخیل اند.
آنان خارجی‌ها را در این چنین فسادها بی‌تقصیر ندانسته تاکید دارند که چون فاسدین و تقلب‌کاران دیروز به جای محاکمه شدن، مشاورین؛ وزرا و سفیران امروز اند؛ بنابراین هم حکومت و هم خارجی‌ها در این فساد شریک اند.
به گفته آنان: جان‌کری تهداب یک حکومت بی‌مسوولیت را گذاشت و یک آدم عصبی و احساساتی را بر مردم افغانستان تحمیل کرد که او برای یک حلقه خاص کار می‌کند؛ اما برای مبارزه با فساد هیچ برنامه‌یی ندارد.
این واکنش‌ها پس از نشر گزارشی در خصوص ۵،۵ میلیون دانش‌آموز خیالی ابراز می‌شود؛ پیش از این سیگار گزارشی در خصوص ایجاد مکاتب و معلمان خیالی نیز ارایه کرده بود.
وزیر معارف اخیراً گفت که شمار دانش‌آموزان به شش میلیون تن می‌رسد. این درحالی است که مقامات پیشین وزارت معارف این رقم را بیش از ده میلیون تن اعلام کرده بودند.
فتانه گیلانی فعال مدنی، خارجی‌ها و کشورهای کمک کننده را در خصوص ایجاد مکاتب و دانش‌آموزان خیالی مقصر می‌داند.
بانو گیلانی می‌گوید: باید این مکاتب یا دانش‌آموزان خیالی در زمان حکومت حامد کرزی شناسایی و بررسی می‌شد؛ اما بعد از چند سال نشر چنین گزارشی نشان‌گر یک بازی خطرناک در مورد افغانستان است و اینکه دنیا نمی‌خواهد افغانستان به طرف پیشرفت و آبادانی حرکت کند.
او افزود: با دادن چنین ارقام، نشر یک گزارش و انتقاد کردن مشکل حل نمی‌شود، بل اگر به راستی آنان خواهان مبارزه با فساد اند؛ باید این موارد در همان زمان بررسی و نتیجه آن مشخص می‌شد؛ اما در چنین فساد بزرگ، خارجی بی‌تقصیر نیستند و آنان هم شریک چنین فسادهای بودند و هستند.
به گفته این فعال مدنی: جان‌کری تهداب یک حکومت بی‌مسوولیت را گذاشت و یک آدم عصبی و احساساتی را بر مردم افغانستان تحمیل کرد که او برای یک حلقه خاص کار می‌کند؛ اما برای مبارزه با فساد هیچ برنامه ندارد.
وی تاکید کرد: اکنون آنانی‌که فساد کردند، خیانت کردند، به عنوان سفیر، وزیر و مشاور مقرر می‌شوند و آنانی که متهم به ایجاد مکاتب خیالی و دانش‌آموزان خیالی اند به جای بازپرسی به عنوان مشاور در حکومت دخیل اند؛ بنابراین نشر چنین گزارش‌های هیچ دردی را دوا نمی‌کند.
بانو گیلانی همچنان گفت: چون فاسدین و تقلب‌کاران دیروز به جای محاکمه شدن، مشاورین؛ وزرا و سفیران امروز اند؛ بنابراین هم حکومت و هم خارجی‌ها در این فساد شریک اند.
این فعال مدنی، ایجاد کمیسیون‌ها و مرکز عدلی و قضایی را به هدف فریباندن افکار عمومی دانسته گفت: بدون شک مرکز عدلی و قضایی برای فریباندن افکار عمومی ایجاد شده و توانایی به محاکمه کشانیدن فساد پیشه‌گان قدرتمند را ندارند.
بااین حال، موسی فریور استاد دانشگاه کابل، دلیل تعقیب نکردن پرونده‌های فساد و بررسی نکردن پرونده مکاتب خیالی و اکنون دانش‌آموزان خیالی را باج دادن حکومت به مقامات حکومت پیشین می‌داند.
این استاد دانشگاه می‌گوید: بدون شک بررسی نشدن پرونده‌های فساد یک نوع باج‌گیری است؛ اما کسانیکه لب گشوده و در خصوص فساد سخنی بگویند، بلافاصله یا توسط حکومت و یا توسط خارجی‌ها به بهانه‌های مخلف از کار برکنار و یا تبعید می‌شوند.
به گفته او: سیگار در کنار اینکه از مکاتب خیالی حرف زد و از اردوی خیالی ارقام ارایه کرد؛ اکنون از دانش‌آموزن خیالی حرف می‌زند؛ اما هم حکومت سکوت کرده و هم خارجی‌ها و کشورهای کمک‌کننده؛ بنابراین خارجی در این فساد شریک اند و حکومت هم بنابر دلایلی به فسادپیشه‌گان با دادن پست و مقام باج می‌دهد
او افزود: مردم افغانستان تا این حد فساد‌پیشه نبودند؛ بل این خارجی‌ها بودند که زمینه و بستر فساد در افغانستان را به شکل سیستماتیک فراهم کردند و سرمنشی فساد هم خود خارجی اند که اکنون برای خوب نمایدن شان چنین گزارش‌های را ارایه می‌کنند.
به باور این استاد دانشگاه، نمی‌توان به ارقام ارایه شده توسط چنین نهادهای اعتماد کرد؛ زیرا سررشته این نهادها در اخیتار مردم افغانستان نیست و معلوم نیست که بررسی این نهادها چقدر دقیق باشد.
وی تاکید کرد: باید برای بررسی چنین قضایا یک نهاد افغانستانی قابل قبول برای مردم ایجاد شود؛ اما متاسفانه در کنار سایر کمیسیون‌های بیکاره نهاد زیرنام مرکز عدلی و قضایی ایجاد شده و این مرکز به جای رسیده‌گی به پرونده‌های دزدان و فساد‌پیشگان، به موارد بسیار کوچک مانند رشوه گرفتن می‌پردازد.
استاد فریورز گفت: این مرکز محاکمه‌های نمایشی در خصوص گرفتن ۵۰ هزار افغانی رشوه برگزار می‌کند؛ اما دزدان و فساد پیشه‌گان یا وزیر اند و یا هم به عنوان مشاور در حکومت مصروف اند؛ بنابراین مبارزه با فساد در حکومت فعلی ممکن است.
این درحالی است که چند روز قبل گزارشی مبنی ۵ میلیون دانش‌آموز خیالی در افغانستان ارایه شد.
اسدالله حنیف بلخی، وزیر معارف، می‌گوید که تازه‌ترین بررسی‌ها نشان می‌دهند که در بیش از ۱۷ هزار مکتب، بیش‌از شش میلیون دانش‌آموز در کشور وجود ندارد.
وزیر معارف گفت: «از مجموع ۹ میلیون شاگرد ۲۴ درصد آن غیرحاضر دایمی استند و اگر این ۲۴ درصد را بیرون کنیم شش اعشاریه چند میلیون شاگرد می‌ماند. و این ارقام دقیق است. در دیتابیس وزارت همان وقت هم ۱۱ میلیون نبود. در دیتابیس یک ارقام بود و به رسانه‌ها چیز دیگر گزارش شده بود.
بر بنیاد آمار‌هایی که وزارت معارف به دست می‌داد این رقم حدود ۱۱.۵ میلیون دانش‌آموز بود، اما صدیق پتمن، معیین پیشین وزارت معارف، می‌پذیرد که آمار‌های داده‌شده از سوی رهبری پیشین این وزارت نادرست بوده‌اند.
وی می‌افزاید که به دلیل وجود فساد و استفاده نادرست از امکانات آمار‌ها بیشتر از آنچه که بودند گزارش می‌شدند.
آقای پتمن می‌گوید: «تقریباً دو میلیون محرم (کسانی که دختران را در مکتب‌رفتن همراهی می‌کنند) را هم با آنان یکجا کردند و شاگردان مکاتبی را که بسته شده بودند، با آن جمع کردند، ما در آن وقت هم گفتیم که این احصائیه‌ها درست نیستند، ما تأیید نکرده بودیم و پیام خود را به رییس‌جمهور و زیران هم گفتیم که این احصاییه دقیق نیست. اما بودجه‌یی که وزرات در آن سال‌ها می‌گرفت بوجۀ ۱۲ میلیون شاگرد بود.
معیین پیشین وزارت معارف با ابراز نگرانی از وضع دانش‌آموزان می‌گوید که از سال ۱۳۸۶ به بعد در یازده ولایت نا امن بسیاری از مکتب‌ها بسته شده اند. بر بنیاد آمار‌ها در حال حاضر در حدود یک هزار مکتب درکشور بسته استند.
این گفتۀ وزیر معارف باورها را دربارۀ مکتب‌ها و دانش‌آموزان خیالی بار دیگر مطرح می‌سازد.
فاروق وردک، وزیر پیشین معارف، به گفتۀ خودش، «به تمام کرۀ زمین چلنج» داده بود که در سراسر افغانستان «یک مکتب خیالی» را نخواهند یافت. اکنون که بر بنیاد آمارهای تازۀ وزارت معارف بیش از ۵.۵ میلیون دانش‌آموز «خیالی» هست، باید محاسبه شود که این‌همه دانش‌آموز در چند مکتب خیالی درس می‌خواندند.