گسترش شهرها، پیشرفت تکنولوژی و مدرنیزاسیون زنده‌گی، ضرورت بشر را به طبیعت‌گردی بیشتر می‌سازد زیرا انسان‌ها طبیعتاً برای استراحت فزیکی و روانی ضرورت دارند و ماشینی‌سازی زنده‌گی انسان‌ها، این ضرورت را چند برابر افزایش داده است. گسترش شهرها و ازدحام در کلان شهرها، آلوده‌گی‌های صوتی و محیط زیستی و مصروفیت‌های روحی از دیگر عواملی هستند که انسان را به طبیعت‌گردی وادار می‌سازند. همچنان افزایش درآمد و فراهم شدن تسهیلات مسافرتی بحثی دیگری است که انسان‌ها را تشویق به گردش‌گری می‌کند. باید یادآور شد که طبیعت‌گردی و حفاظت از محیط زیست متمم یکدیگر اند و بالای هم تأثیر می‌گذارند و همدیگر را شکل می‌دهند.
چنانچه درحال حاضر طبیعت‌گردی متحول گردیده و ابعاد مختلفی را به خود کسب کرده است. گفته می‌شود «سبالوس لاسکارین» نخستین کسی بوده که در سال ۱۹۸۸ واژۀ طبیعت‌گردی را به‌کار برده است، اکوتوریزم اختصار واژۀ Ecological Tourism می‌باشد و پدیدۀ نسبتاً جدید در صنعت گردشگری محسوب می‌شود و اتحادیۀ بین‌المللی محافظت از طبیعت اکوتوریزم را چنین تعریف کرده است: اکوتوریزم عبارت است از مسافرت مسوولانه به نواحی نسبتاً بکر طبیعی به منظور لذت بردن از طبیعت به نحوی که اثرات منفی کمی بر طبیعت دارد و زمینۀ مشارکت اقتصادی – اجتماعی جمعیت بومی را فراهم می‌کند.
لیندبرگ یکی از دانشمندان عرصۀ محیط زیست معتقد است که اکوتوریزم سفری است مسوولانه به منابع طبیعی که حافظ محیط زیست بوده و باعث بهبود کیفیت زنده‌گی مردم محلی می‌شود و حداقل آسیب را به طبیعت و فرهنگ منطقه وارد می‌کند.
کارشناسان عرصۀ اکوتوریزم باور دارند، فعالیت‌هایی که دارای ویژه‌گی‌های ذیل باشد در ردیف فعالیت طبیعت‌گردی شمرده می‌شود: ۱) جاذبه‌ها باید آشکار طبیعت محور باشند. ۲) جاذبه‌ها برای بازدید کننده‌گان جنبۀ آموزشی و یادگیری داشته باشند. ۳) مدیریت گردشگری باید در جهت رعایت اصول اکولوژیکی، اجتماعی، فرهنگی، و پایداری اقتصادی حرکت کند.
اکوتوریست به فردی گفته می‌شود که چالش‌های فکری و فزیکی را به‌خاطر استفاده از فضای طبیعی می‌پذیرد و به تعامل با مردم بومی علاقه‌مند بوده تسهیلات ساده را بر تسهیلات تجملی اهمیت می‌دهد. تا اکنون بیشتر از ۲۰ کنفرانس بین‌المللی در برای گسترش، ترویج و توسعه اکوتوریزم در جهان برگزار شده است. همچنان سال ۲۰۰۲ به عنوان سال اکوتوریزم اعلام شده بود که خود نمایانگر اهمیت توریزم در اقتصاد، اجتماع، فرهنگ و محیط زیست می‌باشد.
در فرایند اقتصادی، صنعت گردشگری که از مهمترین صنایع اقتصادی در قرن حاضر به شمار می‌رود ۱۰ درصد تولید ناخالص جهانی و ۱۰ درصد اشتغال جهان را به خود اختصاص داده است. به دنبال آن اکوتوریزم ۲۰ درصد از سهم گردشگری را احتوا می‌کند. در عرف اقتصادی ملل، درآمد حاصل این نوع گردشگری برای حفاظت محیط زیست و تحقیقات مرتبط مصرف می‌شود.
اکوتوریزم یکی از کارآمدترین شیوه‌های توسعۀ اقتصادی جوامع محلی است، کاهش فقر و ارتقای سطح زنده‌گی مردم مهمترین عنصر حضور اکوتوریزم در جوامع می‌باشد. صنعت اکوتوریزم برای حل مشکلات بیکاری، جلوگیری از مهاجرت روستانشینان به شهرها و جلوگیری از ترک نیروی کاری زراعتی کمک می‌کند و اکوتوریست‌ها شامل گردشگران داخلی و خارجی استند.
از آنجا که پایداری محیط زیست مهمترین موضوع بحث‌های توسعه در عصر امروزی می‌باشد پس لازم است که ویژه‌گی‌های گردشگری محیط زیست را تذکر دهیم: ۱) بر جای نهادن آثار مثبت در زمینۀ حفاظت از محیط زیست و ارتقای کیفیت مدیریت آن، ۲)داشتن حداقل آثار منفی برای محیط طبیعی و جوامع محلی، ۳) به حد اکثر رساندن مشارکت مردم محلی در تصمیم‌گیری‌های مربوط به فعالیت گردشگری، ۴) تدارک فرصت‌های مناسب برای مردم محلی و دست‌اندرکاران گردشگری برای ارتقای بهره‌وری و چگونگی پایداری آن. این موارد با استفاده از توانایی‌های محیطی سبب افزایش همکاری و حفاظت از محیط زیست و توسعه پایدار می‌گردد. ۵۹

افغانستان و فرصت‌های طبیعت‌گردی:
افغانستان با داشتن تاریخ کهن، فرهنگ متنوع و غنی، جغرافیای زیبا و وقوع تحولات عجیب در ادوار مختلف تاریخ بشریت، یکی از مهمترین مکان‌های دیدنی برای سیاحان می‌باشد. با تاسف که برای توسعه صنعت گردشگری در این کشور هیچ کار بنیادی صورت نگرفته و این صنعت چند بُعدی به باد فراموشی سپرده شده است. طبیعت‌گردی چهارمین گونۀ از گونه‌های گردشگری می‌باشد که ارتباط بین طرف‌داران محیط زیست، گردشگران و مردم عوام را استحکام می‌بخشد و بانی حفاظت محیط زیست در جوامع است، زیرا در پهلوی فرهنگ‌سازی برای حفاظت محیط زیست از سود اقتصادی به‌دست آمده از آن نیز در راستای محیط زیست هزینه می‌شود. سازمان جهانی اکوتوریزم اوسط سفر اکوتوریست‌های جهان را بین ۸ تا ۱۴ روز محاسبه کرده است که هر اکوتوریست بین ۱ هزار تا ۱۵۰۰ دالر درآمد ارزی ایجاد می‌کنند. تجارب گذشته نشان می‌دهد که بازار اصلی گردشگران افغانستان به ترتیب آسیا، اروپا و امریکا بوده اند.
از یادآوری میراث‌های فرهنگی و تاریخی که همچنان مهمترین عنصر جذب گردشگری به‌شمار می‌روند صرف نظر کرده تنها به چشم‌اندازهای جغرافیایی و ظرفیت‌های طبیعی افغانستان می‌پردازیم که می‌تواند ظرفیت باالقوه برای حفظ محیط زیست و توسعه پایدار باشد. این جاذبه‌ها که طبیعت‌گردی را رونق می‌دهد و باعث حفظ محیط زیست می‌گردد، عبارت اند از: اقلیم و وضعیت جوی متفاوت، کوهسارها، ارتفاعات، قله‌ها، یخچال‌ها، رودخانه، دریاچه‌ها، سواحل، دشت‌ها، جلگه‌ها، مراتع بهاری و خزانی، درختان، گیاه‌ها، گل‌ها، جنگل‌ها، تالاب‌ها، آبشارها، چشمه‌ها، دره‌ها و تنگه‌ها، بیابان‌ها، زیست‌گاه‌های حیات وحش، پرنده‌ها، حیوانات، باغ‌ها و محیط‌های روستایی و ده‌ها قابلیت طبیعی دیگر که توجه به آنها و استفاده از آنها می‌تواند تضمین کننده محیط زیست پایدار باشد و درآمد حاصله از آنها توسعه اقتصادی را رونق بدهد. افغانستان دارای روستاهای زیادی است که همه آنها به نوبه خود بخشی از محیط زیست را تشکیل می‌دهند و گردشگری روستاها نباید نادیده گرفته شود، زیرا با استفاده از این منبع پردرآمد اقتصادی نهادهای محلی می‌توانند خودکفا شوند و از درآمد حاصله در حفاظت و استفاده آگاهانه از روستاها برای بهبود زنده‌گی مردم و جلوگیری از آلوده‌گی محیط زیست و به‌ویژه تغییر اقلیم بودجه‌سازی کنند. لازم است تا حفاظت محیط‌های طبیعی و روستاهای کشور در صدر الویت‌های کاری نهادهای ملی و محلی باشد تا از تغییر اقلیم، آلوده‌گی‌های زیست محیطی و تراکم نفوس در شهرها جلوگیری صورت گیرد.

اثرات طبیعت‌گردی:
افغانستان دارای اقتصاد ضعیف و وابسته به کمک کشورهای خارجی است و مهمترین ضرورت مردم پول و درآمدهای مالی می‌باشد خصوصاً روستاها که درآمد شان از بخش زراعت سنتی است و در مقابل آفات طبیعی نیز آسیپ‌پذیر استند در حالی که روستاها ده‌ها جاذبۀ توریستی را در خود جا داده اند و در صورت مدیریت موثر به منبع اقتصادی مبدل می‌گردد. اکثر مشکلات تخریب محیط زیست و آلوده‌گی هوا در کشور، در پهلوی ضعف فرهنگی بر می‌گردد به ضعف اقتصادی مردم و اما با استفاده از فرصت‌های گردشگری، خصوصاً طبیعت‌گردی، تنوع اقتصادی شکل گرفته و با بالا رفتن سطوح مالی نهادهای محلی و مردم تأثیرات ذیل در عرصۀ حفاظت از محیط زیست رونما می‌گردد:
۱- اهمیت محیط زیست و ایکوتوریزم در جامعه برجسته می‌شود.
۲- توجه مسولین و علاقه‌مندی مردم را نسبت به حفاظت از محیط زیست جلب می‌کند.
۳- گردشگری طبیعی برای بهره برداری سودمند اراضی که در حاشیه رها شده اند، کمک می‌کند.
۴- باعث تشویق استفاده از زمین به شکل طبیعی آن می‌گردد.
۵- سرمایه‌گذاری‌ها را در بخش ایجاد پارک‌ها، جنگلات، باغ‌ها و اماکن تفریحی طبیعی جذب و تشویق می‌کند.
۶- مدیریت درست اکوتوریزم باعث حفاظت از میراث‌های طبیعی می‌گردد.
۷- صنایع سودآور محلی را تقویت می‌کند و محلات دور افتاده با سیستم‌های حمل ونقل و ارتباطات وصل می‌شوند.
۸- ایجاد تقاضا برای محصولات کشاورزی و گیاهان طبیعی محلی.

چالش‌ها:
الف) محیط زیست: از عمده‌ترین چالش‌ها می‌توانیم آلوده‌گی و تخریب محیط زیست را یاد آوری کنیم که با گذشت هر روز این چالش‌ها محسوس‌تر می‌شود مانند: قطع جنگلات، تبدیل شدن زمین‌های زراعتی به شهرک‌های رهایشی و صنعتی، بیابان‌زدایی، گسترش شهرسازی و ساختمان‌ها، کاهش زمین‌های جاذب برای جذب آب‌های سرزمینی، مسدود شدن کانال‌های آبیاری، جوی‌ها و آلوده شدن دریاها، غصب زمین، از بین رفتن گیاهان بته‌ها و درختان زینتی و طبیعی که ازبین رفتن اینها هم تخریب محیط زیست گسترش می‌یابد و زنده‌گی نسل‌های آینده را به خطر مواجه می‌سازد و هم فرصت‌های اقتصادی طبیعت‌گردی را از دست می‌دهیم.
ب) گردشگری: ناامنی، نبود تسهیلات لازم مسافرتی، مشکلات حمل و نقل، عدم معرفی طبیعت بکر افغانستان به جهانیان، عدم موجودیت یک نهاد مستقل و کارآمد در عرصۀ گردشگری، عدم سروی و نام‌گذاری محلات تفریحی و ساحاتی که دارای جاذبه‌های طبیعت‌گردی استند. اینها از جمله چالش‌های هستند که مانع ورود گردشگران می‌شوند و منابع درآمد ارزی را از دست می‌دهیم و در پهلوی آن هیچ‌گونه توجهی به محیط زیست و قابلیت توریستی صورت نمی‌گیرد.
پیشنهادات: به منظور استفاده چند بُعدی از منابع طبیعی و فرصت‌های گردشگری لازم است تا اقدامات ذیل عملی شود:
۱- زمینه‌سازی برای جلب سرمایه‌گذاری در سکتور گردشگری به‌ویژه طبیعت‌گردی
۲- راه‌اندازی برنامه‌های رسانه‌یی و اجتماعی برای آگاهی‌دهی از مزایای طبیعت‌گردی
۳- شناسایی بیشتر مناطق طبیعی کشور که قابلیت‌های بالقوۀ گردشگری را دارا می‌باشند
۴- افزایش و گسترش همکاری‌های ملی و بین‌المللی برای معرفی فرصت‌های طبیعت‌گردی
۵- آگاهی‌دهی مردم و ترویج فرهنگ طبیعت‌گردی بین گردشگران داخلی چون این نوع گردشگران نیز می‌توانند گردش پول ایجاد کنند، وحدت ملی و همدلی را بین اقوام تقویت کنند و برای حفاظت از محیط زیست شان کوشا شوند.
۶- توجه به امنیت ساحات مورد نظر طبیعت‌گردان و بهبود راه‌های مواصلاتی و ارتباطی
۷- تأسیس نهادهای مرتبط به گردشگری و طبیعت‌گردی و ایجاد صفحات مجازی برای معرفی جاذبه‌ها و جلب گردشگران
۸- گسترش روابط با کشورهای که تجربه‌های خوب طبیعت‌گردی دارند و تدویر نمایشگاه‌ها و تنظیم گروپ‌های تور
۹- زمینه‌سازی برای تحقیق در این راستا، جمع‌آوری و نشر اطلاعات تصویری و متنی برای علاقه‌مندان
در این حال، می‌توانیم با استفاده از جاذبه‌های طبیعی موجود درآمد خوبی برای اقتصاد افغانستان مهیا سازیم و با استفاده از درآمدهای مالی هنگفت تمرکز بیشتر روی برنامه‌های حفاظت از محیط زیست، حیات وحش، مناظر طبیعی و سایر پوتانسیل‌هایی که برای توسعه پایدار مفید هستند، داشته باشیم.

منابع:
۱٫ علی اصغر رضوانی، جغرافیا و صنعت گردشگری، انتشارات دانشگاه پیام نور، چاپ چهارم، سال ۱۳۷۹
۲٫ حمید، ضرغام بروجنی، برنامه ریزی توسعه جهانگردی، انتشارات مهکامه، تهران، چاپ دوم، سال ۱۳۸۹
۳٫ محمد عظیم عظیمی، اکوتوریزم در افغانستان، انتشارات سراج و صبح امید، کابل، چاپ اول، سال ۱۳۹۱