شمار زیادی از دانشجویان دانشگاه‎‏های دولتی و خصوصی افغانستان، با پرداخت پول از بازاره سیاه، پایان‌نامه می‌خرند.
این دانشجویان که مکلف هستند پس از پایان دورۀ تحصیلی، روی مسأله‎یی تحقیق کنند تا براساس آن، دانشگاه مدرک تحصیلی آنان را مورد تأیید قرار بدهد، اما به دلیلی به پروایی وزارت تحصیلات عالی کشور و نهادهای تحصیلی، با دادن پول از بازار پایان نامۀ دورۀ تحصیلی خویش را می‎خرند تا سند لیسانس و یا حتا بالاتر از آن را به دست آورند.
برخی از منابع می‎گویند که این دانشجویان، با پرداخت ۵ الا ۱۲ هزار افغانی پایان‌نامۀ نوشته شده به‌دست آورده و به دانشگاه تسلیم می‎‏کنند. و اما متأسفانه استادان رهنمای آنان نیز بدون بررسی و ارزیابی دقیق، جزوۀ آماده‌شدۀ آنان را که اغلب کاپی است، تأیید می‎کنند.
شماری از استادان دانشگاه با بیان این‌که پایان‌نامه یا مونوگراف ۳ الا ۵ واحددرسی دانشجویان را در بر می‌گیرد و دانشجویان در ختم دوره تحصیلی خود مکلف به‌نوشتن آن اند، می‌گویند: «نوشتن پایان‌نامه‌ در بدل پول یک عمل غیرقانونی بوده و دانشگاه‌هایی که در بدل نوشتن پایان‌‌نامه از دانشجویان پول می‌گیرند، مجرم اند.»
آنان خاطر نشان می‌کنند که نوشتن پایان‌نامه برای دانشجویان یک امر ضروری است که بدون نوشتن آن دانشجویان فارغ شده محسوب نمی‏شوند.
این استادان باور دارند، «کاپی پیست» کردن از کتاب و جزوه‌های دیگران به‌نام خود در پایان‌نامه‌ها، «سرقت ادبی» است.
احمدالله فارغ یکی از دانشگاه‌های کشور به‌روزنامۀ ماندگار می‌گوید، اشخاص زیادی هستند که پایان‌نامه می‌نویسند و پول می‌گیرند.
او افزود: وقتی از دانشگاه فارغ شدم موضوعی را جهت نوشتن پایان‌نامه انتخاب کردم و استاد رهنما برایم گفت که در مدت زمان محدودی باید پایان‌نامه را بنویسم و اسناد تحصیلی را به‌دست بیاورم.
او می‌گوید: بنابر مصروفیتی‌که داشتم نتوانستم که در مدت تعیین‌شده پایان‌نامه بنویسم. یکی از دوستانم برایم پیشنهاد کرد و گفت: یک نفر پایان‌نامه می‌نویسد و پول می‌گیرد.
او می‌گوید که بعد از آن، با آن شخص تماس گرفتم و او به‌من گفت: باید در بدل یک پایان‌نامه ده‌هزار افغانی پول بدهم، من هم قبول کردم و بعد از سه هفته پایان‌نامۀ نوشته شده را تسلیم شدم.
در این حال، عزیز بختیاری استاد یکی از دانشگاه های خصوصی می‌گوید: در حال حاضر دانشگاه‌های خصوصی زیادی در کشور فعالیت دارند، ولی کیفیت تدریس در این دانشگاه‌ها پایین است.
آقای بختیاری در مورد اهمیت توجه به مونوگراف، می‌گوید: «مونوگراف ۳ الا ۵ واحد درسی دانشجویان را در بر می‌گیرد و اگر پایان‌نامه را کسی دیگر در بدل پول برای دانشجویان می‌نویسد، این به‌ معنای آن است که دانشجویان چند واحد از درس‌های خود را نخوانده گذشته اند.
او می‌گوید: پایین بودن کیفیت تدریس و وجود فساد اداری باعث می‌شود که اخاذی‌های غیر قانونی در دانشگاه‌ها از دانشجویان در بدل پایان‌نامه‌ها صورت بگیرد.
آقای بختیاری خاطر نشان کرد: نوشتن پایان‌نامه‌ها در بدل پول یک عمل غیر قانونی است و اگر مسوولان دانشگاه‌ها به ‌این امر توجه نکنند، بر اعتبار این نهادهای علمی ‌صدمه وارد می‌شود.
آقای بختیاری افزود: وقتی پایان‌نامه توسط کسی دیگر نوشته می‌شود، ناتوانی یک دانشجو و کم توجهی مسوولان را نسبت به‌ کیفیت تدریس نشان می‌دهد.
این استاد دانشگاه تأکید کرد: اسناد تحصیلی را که دانشجویان بدون نوشتن پایان‌نامه به‌دست می‌آورند، و یا به‌جای پایان‌نامه پول می‌دهند، جعلی است و اگر جایی اشغال و ظیفه می‌کنند، بدون شک توانایی کاری ندارند.
بختیاری می‌افزاید: شماری زیادی از دانشجویان برای نوشتن پایان‌نامه به‌ افراد دیگری پول پرداخت می‌کنند و یا هم از کسانی می‌خواهند که برای شان پایان‌نامه بنویسد.
این استاد دانشگاه می‌گوید: وزارت تحصیلات عالی در امر جلوگیری از بازار سیاه نوشتن پایان‌نامه توسط اشخاص و دادن پول در بدل نوشتن پایان‌نامه به‌دانشگا‌ه‌ها، اقدام جدی نکرده است.
همچنان، سیف‌الدین سیحون استاد دانشگاه کابل می‌گوید: نوشتن پایان‌نامه یک امر ضروری برای دانشجویان است، این کار بخشی از واحد درسی است که بدون آن دانشجو فارغ شده نمی‌تواند.
استاد سیحون می‌گوید: موضوع پایان‌نامه را دانشجویان تحت یک عنوان انتخاب می‌کنند و لازم است که دانشجو با توانایی و اندوخته‌های عملی و مشورت با استاد رهنما پایان‌نامۀ خود را بنویسد.
استاد سیحون افزود: گرفتن یا «کاپی و پِست» کردن از کتاب و جزوۀ کس دیگری در پایان‌نامه، سرقت ادبی است و جرم حساب می‌شود.
به‌گفتۀ او، دانشگاه‌هایی که در بدل نوشتن پایان‌نامه از دانشجویان پول اخذ می‌کنند، مجرم اند.
این استاد دانشگاه کابل می‌گوید: پایان‌نامه اگر توسط شخص دیگری نوشته شده باشد، دانشجو نمی‌تواند در کمیتۀ بررسی از موضوع پایان‌نامۀ خود دفاع کند، این کار باعث می‌شود که شخص ناکام بماند.
به‌گفتۀ استاد سیحون، کسی‌که به‌ شکل غیر قانونی پایان‌نامه به‌دست می‌آورد و یا شخصی دیگری که به ‌او پایان‌نامه می‌نویسد، هردو خلاف قانون عملکرده و مجرم پنداشته می‌شوند.
در این حال، فریما دانشجوی یکی از دانشگاه‌های خصوصی‌ می‌گوید: نوشتن پایان‌نامه نتیجۀ زحمات چهار ساله هر دانشجو می‌باشد که در ختم دورۀ تحصیلی باید بنویسند.
بانو فریما افزود: دانشجو مکلف است که پایان‌نامۀ خودش را با همان معیارهای تحصیلی آماده ساخته و از آن در مقابل مسوولان دفاع کند. .
به‌گفتۀ او، اگر پایان‌نامه را با پول خریداری می‌کند، یا بالای کسی دیگری می‌نویسد، کارش غیر قانونی است و باید وزارت تحصیلات عالی در این زمینه اقدامات جدی نماید.
اما، مقامات در وزارت تحصیلات عالی از شفاف بودن کامل بررسی‌ پایان‌نامه‌ها سخن ‌گفته تاکید دارند که هر دانشجو پایان‌نامه‌اش را خود می‌نویسد.
جلال‌زی، رییس نشرات وزارت تحصیلات عالی می‌گوید: تمام دانشگا‌ه‌هایی که ثبت و راجستر وزارت تحصیلات عالی اند، یک «دیتابیس» دارند و دانشجویانی‌که پایانامه خود را می‌نویسند، شامل «دیتابیس» شده و وزارت تحصیلات از آن مراقبت می‌کند.
آقای جلال‌زی می‌افزاید: دیتابیس از دوبار ثبت‌شدن یک پایان‌نامه برای دو شخص جلوگیری می‌کند. روند ارزیابی پایان‌نامه‌های دانشجویان شفاف به ‌پیش می‌رود.
به‌ گفتۀ رییس نشرات وزارت تحصیلات عالی، اگر شخصی‌ خود پایان‌نامۀ دورۀ تحصیلی اش را نوشته نکرده باشد، از پایان‌نامۀ خود در کمیتۀ بررسی دفاع کرده نمی‌تواند و باعث ناکامی‌شخص می‌شود.