بخش دوم و پایانی/

ام‌المؤمنین زینب بنت جحش – رضی‌الله ‌عنها – از دست‌رنجِ خویش می‌خورد و صدقه می‌داد و عایشۀ صدیقه – رضی‌الله ‌عنها – دربارۀ او فرموده ‌است:
«فکانت أطولنا یدا زینب بنت جحش لأنها کانت تعمل بیدها و تصدق» [ رواه مسلم](٢٣)
(او نسبت به ما دست بلندی داشت؛ زیرا از دست‌مزد خویش می‌خورد و صدقه می‌داد.)
و زنان آن عصر به برکت وجود پیامبر – صلی‌الله ‌علیه ‌وسلم – آن‌چنان بر حقوق خویش آگاهی داشتند که هیچ‌کس را مجال محروم‌ کردنِ آنان از حقوق‌شان نبود. در روایتی این‌گونه وارد است:
«عن ابن عمر – رضی‌الله‌عنها- قال: کانت امرأه لعمر بن الخطاب تشهد صلاه الصبح و العشاء فی الجماعه فی المسجد، فقیل لها: لم تخرجین و قد تعلمین أن عمر تکره ذلک و یغار؟ قالت: و ما یمنعه أن ینهانی؟ قال: یمنعه قول رسول الله – صلی الله علیه و سلم- : لا تمنعوا إماء الله مساجد الله» [رواه مسلم](٢١)
(از ابن عمر – رضی الله عنهما – روایت است که زنی در عهد عمر – رضی الله عنه- نماز صبح الی عشاء را در مسجد ادا می‌کرد، پس بدو گفته شد؛ چرا از خانه بیرون می‌آیی و نمازت را در مسجد ادا می‌کنی؟ در حالی‌که می‌دانی این کار عُمَر را خوش نمی‌آید. در جواب گفت: چه چیز او را باز می‌دارد که مرا از این کار نهی کند؟ در جوابش گفته شد: قول پیامبر – صلی الله علیه و سلم- که فرموده بود: زنان را از رفتن به مساجد باز مدارید. و زنان آن زمان کاملاً در انتخاب همسر و درخواست طلاق، آزادی عمل داشتند، چنان‌چه همسر ثابت بن قیس از حقوق خویش مبنی بر جدایی از شوهرش استفاده کرد، او نزد پیامبر – صلی الله علیه وسلم- رفت و به رهنمود پیامبر مبنی بر خلع عمل کرد و در نتیجه طلاقش را از ثابت اخذ کرد و همچنان خنساء بنت خدام از نارضایتی خود مبنی بر ازدواجش نزد رسول الله – صلی الله علیه وسلم- شکایت کرد؛ زیرا او با انتخاب خانواده‌اش مخالف بود.)(١٢)
زنان در آن زمان برای فراگیری علم از منبع اصلی آن؛ یعنی شخص پیامبر اسلام – صلواهالله‌علیه وسلامه- حریص بودند و از ایشان خواستند تا روزی را برای آموزش آنان اختصاص دهند که ایشان بدون هیچ مخالفتی پذیرفتند.
از مطالعۀ قرآن دانسته می‌شود که خداوند متعال در جای‌جای قرآن تأکید بر این دارد که او پیامبری را برانگیخته ‌است تا برای مردم آیاتش را بخواند و برای آنان کتاب و حکمت آموزد و در آیات متعددی علم را مدح کرده‌ است و از طرق مختلف احادیث ثابت است که شفاء بنت عبدالله، به ام‌المؤمنین حفصه بنت عمر – رضی‌الله‌عنهما- نوشتن آموخته ‌است.
و به برکت اسلام، زنان با مردان، در فراگیری علم اشتراک داشتند و از میان آن‌ها روایان حدیث نبوی که مردان از ایشان روایت می‎کردند و همچنان بانوان ادیب، شاعر و نویسنده‌گان علوم و فنون مختلف وجود داشته‌است و اصلاً یکی از اهداف اساسی تعدد همسران پیامبر – صلی‌الله‌علیه وسلم- این بود که مادران مؤمنان (همسران پیامبر) آموزگاران و مربیان دیگر زنان امّت باشند؛ تا جایی‌ که مردان حتّا خلفای راشدین جهت فراگیری علم و استنباط احکام شرعی به ایشان (امهات‌المؤمنین) رجوع می‌کردند که عایشۀ صدیقه – رضی‌الله‌عنها – در این میان برجسته‌ترین می‌باشد.(١٣)
در عصر نبوّت؛ زنان در میادین نظامی و سیاسی، نقشی پررنگ ایفا می‌کردند و مانند مردان در عبادات اجتماعی مانند: نماز جمعه و عیدین اشتراک به هم می‌رساندند.
چنان‌چه قرآن‌کریم حاکیِ این ادعاست و الله متعال در سورۀ مبارکۀ توبه این‌گونه این مؤمنان واقعی را به تصویر می‌کشاند و می‌فرماید:
«وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَیُطِیعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِکَ سَیَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ» [توبه / ٧١]
(مردان و زنان مؤمن، برخی دوستان و یاوران برخی دیگرن، همدیگر را به کار نیک می‌خوانند و از کار بد باز می‌دارند و نماز را چنان‌که باید می‌گذارند و زکات را می‌پردازند و از خدا و پیغمبرش فرمان‌برداری می‌کنند، ایشان کسانی‌اند که خداوند به‌زودی ایشان را مشمول رحمت خود می‌گرداند، خداوند توانا و کار بجاست.)(١۴)
و با وجود همۀ این‌ها، حکم وجوب مقاتله در میادین رزمی از زنان صلب شد؛ ولی با آن‌هم همسران پیامبر – صلی الله علیه وسلم- و اصحاب ایشان، با مردان در غزوات و میادین نبرد حاضر می‌شدند و به مجاهدین آب و غذا می‌رساندند، زخمی‌ها را مداوا کرده و ایشان را به ادامۀ مُبارَزه تشویق می‎کردند.
چنان‌چه در احادیث صحیح وارد است که فاطمه بنت محمّد صلی‌الله علیه وسلم – و ام سلیم – رضی الله عنها – در «غزوۀ احد» برای زخمی‌ها آب حمل می‌کردند و زخم‌های آنان را شست‌وشو می‌کردند و وقتی پیامبر صلی‌الله علیه وسلم – زخمی شدند، فاطمه – رضی الله عنها – زخم پدرشان را شست‌وشو کردند.(١۵)
و همچنان می‌توان به ماجرای «ام هانی» اشاره کرد که پیامبر صلی‌الله علیه وسلم – فرمودند:
«قد أجرنا من أجرت یا ام هانی.» [رواه بخاری و مسلم]
هرکه را پناه دادی (ام هانی) ما نیز او را پناه می‌دهیم و نمونه‌های بسیار دیگری که همه نشانگر حضور اجتماعی زنان در عرصه‌های مختلف زنده‌گی در آن زمان بود مثل: مشورۀ ام سلمه – رضی الله عنها- در «صلح حدیبیه» برای پیامبر – صلی الله علیه وسلم-، جدال خوله بنت ثعلبه با پیامبر – صلی الله علیه وسلم- در مورد ظهار شوهرش، اشتراک اسماء بنت ابی بکر – رضی الله عنهما- با جمعی از زنان در نماز کسوف، اخطار ام سلیم به مشکلات و تهدیدات و خطراتی که جِهاد را تهدید می‌کرد، استدراکات عایشه – رضی الله عنها – بر صحابه – رضی الله عنهم اجمعین-، اهتمام ام‌المؤمنین حفصه بنت عمر – رضی الله عنهما- به بحران خلافت بعد از پدرش عمر بن الخطاب رضی الله عنه.(١۶)
و از همه مهم‌تر این بود که در آن زمان، بنا بر هدایت پروردگار از فراز عرش، زنان به‌طور مستقیم در سرنوشت سیاسی خویش سهیم بودند؛ زیرا الله متعال پیامبرش را به این مهم دستور داده و فرموده ‌است:
«النَّبِیُّ إِذَا جَاءَکَ الْمُؤْمِنَاتُ یُبَایِعْنَکَ عَلَىٰ أَنْ لَا یُشْرِکْنَ بِاللَّهِ شَیْئًا وَلَا یَسْرِقْنَ وَلَا یَزْنِینَ وَلَا یَقْتُلْنَ أَوْلَادَهُنَّ وَلَا یَأْتِینَ بِبُهْتَانٍ یَفْتَرِینَهُ بَیْنَ أَیْدِیهِنَّ وَأَرْجُلِهِنَّ وَلَا یَعْصِینَکَ فِی مَعْرُوفٍ ۙ فَبَایِعْهُنَّ وَاسْتَغْفِرْ لَهُنَّ اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ.» [ممتحنه / ١٢]
(ای پیغمبر! هنگامی‌که زنان مؤمن پیش تو بیایند و بخواهند با تو بیعت کنند و پیمان ببندند بر این‌که چیزی را شریک خدا نسازند و دزدی نکنند و مرتکب زنا نشوند و فرزندان‌شان را نکشند و به دروغ فرزندی را به خود و شوهر خود نسبت ندهند که زادۀ ایشان نیست و در کار نیکی [که آنان را بدان فرا می‌خوانی] از تو نافرمانی نکنند، با ایشان بیعت کن و پیمان ببند و برای‌شان از خدا آمرزش بخواه، مسلّماً خدا آمرزگار و مهربان است [و مغفرت و مرحمت خود را شامل چنین خانم‌هایی می‌گرداند].)(١٧)
این نمونه‌ها که به‌صورتِ خیلی مختصر و موجز بدان‌ها اشاره شد، مشت نمونۀ خروار از حضور و مشارکت سیاسی اجتماعی و آزادی‌های زن در اسلام به‌ویژه در عصر نبوّت بود و زنان و مردان به‌طور همسان برای شکوفایی دین اسلام می‌کوشیدند و تلاش‌ها و مجاهدت‌های آن زنان و مردان در طول سه قرن کماکان ادامه داشت. ولی نقطۀ قابل مکث؛ توجّه به اهمیت مشارکت زنان در عرصه‌های مختلف در عصر حاضر می‌باشد. چنان‌چه اشاره شد در عهد نبوّت، زنان دارای آزادی‌های وسیعی در ابعاد اجتماعی، سیاسی، نظامی و مالی بودند که همۀ دست‌آوردها به انقلاب بزرگی به‌نام اسلام با دست مهربان جناب پیامبر – صلی الله علیه وسلم- منتهی می‌شود. ولی بعدها در زمان متأخرین، به‌دلیل تشدد و رسومات جدید که برخاسته از حالات و زمان و عصرِ مردمان همان وقت بود، تغییراتی در این آزادی‌ها پدید آمد تا جایی‌که این آزادی‌ها به‌یک‌باره‌گی متحوّل شد و قوانینی مبنی بر تفاوت زنده‌گی بین زنان شهر و زنان روستا وضع گردید که طبق این دستورها، زنِ شهر باید در خانه می‌ماند و زن روستا برای همکاری همسر کشاورزش و یا چرای مواشی و یا رفع ضروریات، اجازۀ خروج از منزل را دارا بود.(١٨)

نتیجه
می‌طلبد که در عصر حاضر، زنان مسلمان با حفظ هویت اسلامی و حفظ عفاف و حجاب و فهم عمیق و درست از آموزه‌های دینی، در میادین مختلف اجتماعی و سیاسی حضور به هم رسانند و در اتخاذ تصامیم کلان کشوری شریک باشند و در راستای شکوفایی جامعه و نجات نسل‌های آینده دوشادوشِ مردان سهیم باشند. البته این هرگز به این معنی نیست که رسالت اصلی خود، مادر بودن و در گام بعدی، همسر بودن را به‌دست فراموشی سپارند. اما این‌که چگونه می‌توان دخترانی تربیت کرد که موافق با فطرت طبیعی – که خداوند ایشان را به آن آفریده- در حرکت باشند و چه برنامه‌هایی را باید روی‌ دست گرفت تا مادران تحصیل‌کرده و فهیم و همسرانِ مهربان به جامعه تقدیم کرد، خود بحثِ دیگری را می‌طلبد وآخر دعوانا أن الحمدلله رب العالمین.

منابع و پی‌نوشت‌ها:
۱- مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، کتاب‌خانۀ سایت نسیم مطهر
۲- الرفاعی، حامد بن احمد، الإسلام و تکریم المرأه، جده، ١۴٢۶ ق، بمطابع موسسه المدینه للصحافه [دارالقلم] بجده…
۳- الأشقر، عمر بن سلیمان، المرأه بین دعاه الإسلام و أدعیاء التقدم
۴- خرم‌دل، مصطفی، تفسیر نور، نشر احسان
۵- همان مرجع
۶- عماره، محمّد، فی‌التنویر الإسلامی فی التحریر الإسلامی للمرأه، ط، ١، ناشر، الشرکه نهضه مصر للطباعه والنشر والتوزیع
۷- خرم‌دل، مصطفی، تفسیر نور، نشر احسان
۸- عماره، محمّد، همان مرجع
۹- الترکی، عبدالله بن عبدالمحسن، حقوق الإنسان فی الإسلام
۱۰- ترمذی، الطهاره، (١٣). أحمد (۶/٢۵۶
۱۱- خرم‌دل، مصطفی، تفسیر نور، نشر احسان
۱۲- أبوشقه، عبدالحلیم، تحریرالمرأه فی عصر الرساله، کویت، دارالقلم، ۶ ج، ج ٢
۱۳- رضا، محمّدرشید رضا، حقوق النساء فی الإسلام، المکتبه الإسلامی، بیروت، ١٩٨۴م
۱۴- تفسیر نور، همان مرجع
۱۵- رضا، محمّدرشید، حقوق النساء فی الإسلام، بیروت
۱۶- أبوشقه، عبدالحلیم، تحریر المرأه فی عصر الرساله
۱۷- خرم‌دل، مصطفی، تفسیر نور، نشر احسان
۱۸- أبوشقه، عبدالحلیم، تحریر المرأه فی عصرالرساله.