خرید و فروش آزادانۀ داروهای انسانی در افغانستان به یک امر معمول مبدل شده است و حتا در شهرهای بزرگ این کشور، مردم داروهای مورد نیازشان را بدون نسخۀ پزشکان، از داروخانه‌ها به‌دست می‌آورند.
در شهر هرات اما، خرید و فروش داروها، بازار متفاوت‌تری دارد؛ مردم نه تنها داروهای مورد نیازشان را بدون تجویز پزشکان از داروخانه‌ها به شکل آزاد به‌دست می‌آورند، در کنار جاده‌های این شهر نیز افراد غیر مسلکی و حتا کودکان داروها را به مانند اجناس دیگر،زیر حرارت شدید سردی و گرمی هواآزادانه به فروش می‌رسانند. ظاهراً بازار این داروفروشی‌ها نیز گرم است. در چند دقیقه‌یی که در کنار جاده برای تماشای بازار این داروفروشان می‌نشینم، چندین تن برای خرید دارو به این کناره‌های جاده می‌آیند و داروهای مورد نیازشان راخریداری می‌کنند.
در بازار آزاد این داروها، آنچه در نخست توجه را به خود جلب می‌کند، فروش دارو توسط کودکان و افراد غیر مسلکی است که حتا نام این داروها را به سختی تلفظ می‌کنند.
یکی از داروفروش‌های کنار جاده، دو کودک را مسوول خودش می‌بیند که از پانزده سال بیش سن ندارند. این کودکان در حالیکه نام داروها را نمی‌‌توانند درست تلفظ کنند. بدون هیچ اعتنایی، به خود حق می‌دهند تا داروهای مورد نیاز مردم را به فروش برسانند. درجریان گفت‌وگوی ما با این کودکان، خانممیانه‌سالی به نزد آنان مراجعه می‌کند و از این کودکان می‌خواهد تا برای وی داروی «خواب‌آور» بدهند. یکی از این کودکان به قطعی‌یی دست می‌برد و تابلیتی را به دست این خانم می‌دهد. اودوباره رو به کودک می‌کند و می‌گوید: «کم‌خوابی من خیلی شدید است و ممکن است این دارو تأثیری نداشته باشد.»
این کودک با درنگ کوتاهی، دست به قطی دیگری می‌برد و تابلیت دیگری بیرون می‌آورد و می‌گوید: «از این استفاده کن، زورش زیاد است و در صورتی که یک تابلیت اثربخش نبود، می توانی دو و یا بیشتر از دو تابلیت را استفاده کنی.» این خانم دارو را از کودکان به‌دست می‌آورد و راه می‌افتد.
در فاصلۀ چند قدمی داروفروشی‌ این کودکان، یکی دیگری از این داروفروشی‌ها قرار داردکه یک نوجوانی در حال خرید دارو از این داروفروشی است.تا نزدیک می‌شوم، دارو فروش که ظاهراً جوان بیست و اندی سالی است و با لهجۀ پشتو و زبان فارسی سخن می‌گفت از نوجوانمی‌پرسد: «چند می‌خواهی؟ ۲۲۵ یا ۱۰۰». ]ظاهراً منظور وی از ملی‌گرام دارو بود[نوجوان می‌گوید: «همانی که تأثیر بیشتر دارد را بده.» دارو فروش تابلیتی را از قطی بیرون می‌آورد و دست نوجوان می‌دهد.
نزد دارو فروش می‌روم و از او‌ در مورددارویی که نوجوان خریداری کرد می‌پرسم. داروفروش آن را «ترامادول» نام می‌برد. او می‌گوید:« از این دارو مردم برای نشئه استفاده می‌کنند». از دارو فروش می‌پرسم تفاوت میان شماره‌های که از پسرنوجوان پرسیدی در چیست؟ این جوان با کند زبانی می‌گوید: «یکی قوی است و دیگری ضعیف». دوباره می‌پرسم چگونه ضعف و قوتی؟ این جوان با تندخویی می‌گوید: «تو خودت نمی‌دانی؟ ۱۰۰ زیاد است یا ۲۲۵؟»
دیده می‌شود که این افراد از ضرر جانبی داروها نیز آگاهی ندارند.
هنگامی‌که در مورد اضرار جانبی این داروها از داروفروشان جاده می‌پرسیدم، اکثر آنان می‌گفتند آنان داروها را از عمده فروشی‌های دارو بدست میاورند و عمده فروشان در مورد هرکدام این داروها برای آنان معلومات می‌دهند.برخی دیگری از داروفروشان اصلاً آگاهی از اضرار داروها ندارندو هنگامی‌که از یکی از این داروفروشان در مورد اضرار جانبی این داروها می‌پرسم، می‌گوید: «اگر ضرر می‌داشت ما چرا آن را به فروش می‌رساندیم. داروها هیچ ضرری ندارند، فایده دارند.»
بازار گرم داروهای خواب‌آور، جنسی و نشئه‌آور
به نظر می‌رسد بیشتر مردمی به این دارو فروشی‌ها مراجعه می‌کنند، داروهای جنسی و نشئه‌آور خریداری می‌کنند. در جریان چند دقیقه‌یی که برای تهیۀ این گزارش در کنار جاده می‌نشینم، بیشتر افرادی که می‌آیند از داروفروشاندرخواست داروهای خواب‌آور، جنسی و نشئه‌آور می‌‌کنند.
روی میز اکثر داروفروشی‌های این جاده، در کنار داروهایی که در داروخانه‌ها نیز معمول است و آزادانه به فروش می‌رسند؛ قطی‌های دارو با عکس‌های نیمه برهنه نیز چیده شده است. از یکی فروشنده‌های این داروها که صورتاً خیلی نوجوان به نظر می‌رسید، در مورد سمپل‌های دارو که روی میز او چیده شده اند،خواستار معلومات می‌شوم، اوبا اشارۀ عجیب دست،‌ می‌گوید:«این داروها برای ‌خانه‌داری‌ است.»]ظاهراًآن داروها برای تقویۀ جنسی بودند.[وقتی بیشتر کنجکاوی می‌کنم نوجوان از من می‌خواهد در کنارش بنشینم. وی بکس فلزی را باز می‌کند و از درون آن چندین نمونۀ از این داروهای جنسی را نشان می‌دهد و به تشریح هرکدام می‌پردازد.
در این لحظۀ مردِ نیمه‌سالی به این دارو فروشی می‌آید و از فروشنده خواستار داروی نشئه‌آور می‌شود. هنگامی‌که از او پرسیدم که چرا داروهای مورد نیاز خود را از کنار جاده‌های خریدار می‌کند. گفت: « من فقط ترامادول را از اینجا به‌دست می‌آورم، چون در داروخانه‌ها آن را بدون نسخۀ داکتر به فروش نمی‌رسانند».
در جریان گفت‌وگو با فروشنده‌گان دریافتم که به میزان زیادی از مردم و به ویژه‌ جوانان از داروهای نشئه‌آور استفاده می‌کنند و به دلیل این که این داروها در داروخانه‌ها بدون تجویز داکتر به فروش نمی‌رسند، جوانان داروهای مورد نیازخود را از کنار جاده‌ها به‌دست می‌آورند. یکی از فروشنده‌گان در مورد بازار گرم داروهای نشئه‌آور، چنین‌ می‌گوید: «روزانه کم که ترامادول به فروش برسانیم، سی تا سی‌وپنج تخته به فروش می‌رسانیم».:
در همین حال، شماری از داروخانه‌داران شهر هرات می‌گویند که از طرف ریاست صحت عامۀ این ولایت، هیچ‌گونه اقدامی برای برداشتن بساط این داروفروشی‌ها صورت نگرفته است. آنان می‌گویند که ریاست صحت عامۀ هرات تا اکنون لایحۀ را به دسترس آنان قرار نداده است که چه داروهایی باید به صورت آزادانه به فروش نرسند. آنان می‌گویند داروهای را هم بدون تجویز پزشکان به فروش نمی‌‌رسانند، به اساس آگاهی خود آنان از اضرار این داروها است. داروخانه‌داران شهر هرات می‌‌افزایند: عمده فروشی‌های دارو در این شهر اعتنایی به افراد مسلکی و غیر مسلکی ندارند و از فروش هیچ داروی خودداری نمی‌کنند و از همین رو افراد غیر مسلکی داروها را به صورت عمده خریداری و در روی جاده‌ها به فروش می‌رسانند.
در این حال، مسوولان ریاست صحت عامۀ هرات با آن‌که از چندین اقدام برای برداشتن بساط این داروفروشان سخن می‌گویند، می‌افزایند: به دلیل عدم همکاری فرماندهی پولیس و ریاست شهرداری هرات این مشکل به کلی برطرف نشده است.
اسدالله اوبه‌وال، مدیر عمومی بررسی از تبطیق قوانین صحیریاست صحت عامه هرات با تأکید این مطلب می‌گوید: «ما چندین‌بار برای درخواست همکاری از نیروهای امنیتی به فرماندهی پولیس و برای برداشتن بساط داروفروشان از پیاده روها، برای شهرداری هرات مکتوب فرستادیم، اما آنان مکتوب ما را بی‌پاسخ گذاشتند.»
آقای اوبه‌وال می‌افزاید: بدون همکاری فرماندهی پولیس و شهرداری هرات، ریاستصحت عامه به تنهایی قادر به ریشه‌کن کردن این چالش نیست.
اما عبدالرووف احمدی، سخنگوی فرماندهی پولیس هرات از دریافت چنین مکتوبی از ریاست صحت عامۀ هرات اظهار بی‌خبری می‌کند.
آقای احمدی می‌گوید: هرگاه ریاست صحت عامه چنین مکتوبی به فرماندهی پولیس ارسال و آن را پی‌گیری کند، پولیس این ولایت به عنوان قوای اجرایی حاضر است در این پیوند با ریاست صحت عامه همکاری عام و تام کند.
فروش داروها توسط دست‌فروشان در حالی مطرح می‌شود که وزارت صحت عامۀ به فروش غیر قانونی داروها هَشدار داده است، اما هنوز قوانین مربوط به مجازات متخلفان دارو در افغانستان اجرایی نشده است.