سلطان حمد/
روزنامه‌نگار تاجیک- بی بی سی/

۲۷ جون امسال بیست سال از امضای توافق نامه‌یی که منجر به پاپان دادن در جنگ داخلی شد، می‌گذرد.
در پایان دادن به جنگ داخلی پنج‌ساله (۱۹۹۲-۱۹۹۷) و برقراری صلح و ثبات در تاجیکستان رهبران بسیاری از کشورهای همسایه و دور و نزدیک و سازمان‎های بین‌المللی سهم ارزنده‌ای داشتند. از میان رهبران این کشورها رهبران افغانستان بیش از دیگران در روند مذاکرات صلح بین تاجیکان تأثیرگذار بودند.
رهبران ایران، پاکستان، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان نیز در گفتگوهای صلح بین تاجیکان در بعضی دوره‌ها مستقیما شرکت کرده و تأثیر مثبتی در این روند بر جا گذاشتند.
این امری طبیعی است که افغانستان سهم بیشتری داشت زیرا از یک طرف اگر قسمت اساسی رهبران مخالفین همراه با بیش از ۱۰۰ هزار نفر از شهروندان تاجیکستان به کشور همسایه افغانستان پناهنده شده بودند، از طرفی دیگر از همین کشور نیروهای مسلح مخالفین برای ادامه جنگ‌ها وارد نواحی مرزی تاجیکستان شده و با نیروهای دولتی درگیر می‌شدند.
ارتباط با هر دو جانب
در بخشی از سال‌های جنگ داخلی تاجیکستان، در افغانستان استاد برهان‌الدین ربانی رییس‌جمهوری وقت و احمدشاه مسعود وزیر دفاع بودند. به بخت ملّت تاجیک این هر دو سیاستمدار با هر دو جانب درگیر، یعنی هم با حکومت و هم با مخالفین دولت تاجیکستان، روابط خوبی داشتند.
اولین سفر خارجی برهان‌الدین ربانی به عنوان رییس جمهوری افغانستان به تاجیکستان بود. در عین زمان امام‌علی رحمان، رییس جمهوری تاجیکستان، اولین و حتی می‌شود گفت که یگانه رهبر دولتی بود که بعد از آمدن برهان‌الدین ربانی بر سر قدرت به افغانستان سفر رسمی انجام داد.
در این سفرها البته موضوع حل و فصل قضیه تاجیکستان بین آقای رحمان و این دو رهبر افغانستان همیشه مورد بحث بود. چنانی که در مصاحبه‌هایم بعدها از استاد ربانی اطّلاع یافتم او در ملاقات‌هایش با رییس جمهوری تاجیکستان همیشه بر ضرورت حل مسالمت‌آمیز اختلاف داخلی این کشور تأکید می‌ورزیده است.
از سوی دیگر، رهبران وقت دولت افغانستان، مخصوصاً برهان‌الدین ربانی و احمدشاه مسعود، به پناهندگان تاجیک که اساسا در شهرهای مزارشریف، قندوز و تالقان در خیمه‌ها به سر می‌بردند، از همه جهت کمک‌ می‌کردند و از این رو در نزد مهاجران آبرو و اعتبار بلندی داشتند.
این دو سیاستمدار از همان روزهای اول مهاجرت پناهجویان تاجیک به افغانستان در دیدارها با رهبران آنها، به‌خصوص با سید عبدالله نوری، رهبر اتحاد نیروهای مخالف دولت تاجیکستان، همیشه موضوع حل مسالمت‌آمیز مساله تاجیکستان را مطرح می‌کردند.
کندی روند مذاکرات
آقایان ربانی و مسعود تنها به سخن اکتفا نمی‌کردند. گفتگوهای صلح بین تاجیکان اگرچه رسماً با میانجی‌گری سازمان ملل متحد روز ۵ اپریل سال ۱۹۹۴ در شهر مسکو شروع شد، اما روند آن کُند بود.
گفت وگوهای هیأت‌های مذاکرکننده نه در دور اول در مسکو و نه در دوره‌های دوم و سوم، که در تهران و اسلام‌آباد انجام شد، چندان پیشرفت چشم‌گیری نداشتتد. هرچند هیأت‌های مذاکره‌کننده هر دو جانب از ماه آوریل سال ۱۹۹۴ تا ماه آوریل سال ۱۹۹۵ کارهای زیادی انجام دادند. برای مثال، چارچوب زمانی مذاکرات را تعیین کردند، اسناد و پروتکل‌های زیادی را به امضا رساندند که مهم‌ترین آنها “سازش‌نامه درباره آتش‌بس موقتی و قطع دیگر عملیات دشمنانه در سرحد تاجیکستان و افغانستان و داخل کشور در دوره مذاکرات” بود. کمیسیون مشترَک نظارت بر آتش‌بس هم تأسیس شد.
یک عده سربازان اسیر با محبوسان سیاسی مبادله شدند. ولی متأسفانه، مذاکرات به کُندی پیش می‌رفت. و عوض شدن رهبران در مدت زمان کوتاه هیأت‌های مذاکره‌کننده نیز به پیشرفت کار کمکی نمی‌کرد.
به همه معلوم بود که هیأت‌های مذاکره‌کننده قبل از گفت‌وگوها مصلحت و مشورت‌های رهبران خود را در نظر می‌گرفتند و طبق هدایت آنها عمل می‌کردند. ولی در لحظه‌های خیلی سرنوشت‌ساز در حل معما یا مشکلی باز هم عاجز می‌ماندند و ضرورت مشورت با رهبران را شدیدا احساس میکردند.
همین بود که جوانب مذاکره‌کننده حتی در اظهارات مشترک خود که بعد انجام مشورت مسکو در ۲۶ آوریل سال ۱۹۹۵ تصویب شد، بر ضرورت برگزاری هرچه زودتر ملاقات امام‎علی رحمان، رئیس جمهوری با سعید عبدالله نوری، رهبر مخالفین تأکید می‌کردند.
ملاقات کابل
در همین لحظات دشوار بود که امام‌علی رحمان، رییس جمهوری تاجیکستان، از طریق رسانه‌های داخلی و خارجی اعلام کرد که آماده است با سید عبدالله نوری، رهبر اتحاد مخالفین، برای حل مسالمت‌آمیز قضیه تاجیکستان در هر کجایی که باشد، دیدار کند.
آن زمان برهان‌الدین ربانی، رییس جمهوری وقت افغانستان، کشورش را به حیث میانجی پیشنهاد کرد و از رهبران جوانب درگیر خواست که شهر کابل، پایتخت کشورش را، جای ملاقات نخست خود تعیین کنند. رهبران هر دو طرف این پیشنهاد استاد ربانی را با اشتیاق پذیرفتند.
به این ترتیب، دیدارهای امام‌علی رحمان، رییس جمهوری تاجیکستان با سید عبدالله نوری، رهبر اتحاد مخالفان، گاه رو در رو و جداگانه و گاه با مشارکت بعضی از شخصیت‌ها که آنها را همراهی می‌کردند در کاخ ریاست جمهوری افغانستان سه روز ادامه داشت.
روز جمعه ۱۹ مه سال ۱۹۹۵ پس از دیدار و گفت‌وگوی اخیر شان، هر دو رهبر در یک نشست خبری مشترک ظاهر شدند و به سؤال‌های خبرنگاران پاسخ دادند. به نظر می‌رسید که هر دو طرف از نتایج گفتگوها راضی‌اند.
آقای نوری به خبرنگاران گفت:”ملاقات کابل پلی است به سوی تفاهم. در سیمای امام‌علی رحمان رهبری را میبینم که حقیقتا هم برای خلق و کشورش صلح و ثبات، آرامی و ثبات می‌خواهد.”
امام‌علی رحمان نیز نتایج ملاقات کابل را سودمند ارزیابی کرد و آن را “قدم استواری در راه صلح” نامید. او افزود:”جناب داملا عبدالله نوری را همچون شخص دلسوز ملت شناختم. با او ما، انشاءالله، به صلح پایدار می‌رسیم.”
دیدار در خوستده
به باور برخی از تحلیلگران سیاسی، مهمترین و بزرگترین دستاورد این ملاقات آن بود که سید عبدالله نوری و امام‌علی رحمان در نتیجه صحبت‌های طولانی به یکدیگر اعتماد و باور کردند.
به این ترتیب، ملاقات کابل در سطح عالی به غیر از تمدید مهلت اعتبار توافق آتش‌بس و نشر اظهارات مشترک مورد مهم دیگر یعنی اعتماد به پیروزی نهایی روند صلح بین تاجیکان را هم به همراه داشت.
استاد ربانی و احمدشاه مسعود بار دیگر میزبان ملاقات رودرروی این دو رهبر طرف‌های صلح‌کننده تاجیکستان بودند. این بار ملاقات امام‌علی رحمان با سید عبدالله نوری در افغانستان نه در کابل، بلکه در یک گوشه کوهستانی دوردستی با نام خوستده به تاریخ ۱۱ دسمبر سال ۱۹۹۶ انجام شد.
دلیلش این بود که شهر کابل، پایتخت افغانستان، در اواخر سپتامبر سال ۱۹۹۶ به دست گروه طالبان سقوط کرده بود و حکومت برهان‌الدین ربانی مجبور به عقب‌نشینی به مناطق امن‌تری شده بود.
در چنین شرایط دشوار که هر لحظه هواپیماهای جنگی گروه طالبان می‌توانستند محل ملاقات را بمباران کنند و یا گروه‌های تروریستی وابسته به آنها دست به حمله‌های مرگ‌آور بزنند، برگزاری چنین ملاقات سرنوشت‌ساز برای تاجیکان، کار چندان آسانی نبود.
ولی برهان‌الدین ربانی و احمدشاه مسعود از عهده میزبانی چنین ملاقات سودمندی برآمدند. امنیت برگزاری این ملاقات که در آن نمایندگان سازمان ملل متحد نیز شرکت داشتند، در سطح عالی تأمین شد.
به علاوه، این دو رهبر افغانستان در ملاقات‌های خود با رهبران طرف‌های صلح تاجیکستان توانستند آنها را متقاعد کنند که تنها راه نجات ملّت از ورطه هلاکتی که در پیش ‌رو دارد، همین امضای توافقنامه صلح است.
در روند گفت‌وگوهای صلح تاجیکستان، دیدار در خوستده مرحله‌ تعیین کننده‌ای به شمار می‌رود.
در همین‌جا بود که طرح صلح تاجیکان تهیه شد و شش ماه بعد در مسکو رسما از جانب رهبران دولت و مخالفین و در حضور نمایندگان سازمان‌ها و کشورهای میانجی امضا شد.