ترجمه و تلخیص: نیره رحمانی

اغلب منتقدان بر این باورند که پدر رمان کارآگاهی «ادگار آلن‌پو»‎ست. اما ادبیات جنایی‎که داستان‌های کاراگاهی پو هم زیرمجموعه آن قرار می‎گیرند، قدمتی‎ طولانی‎تر دارند. برای فهم رویکردهای معاصر به جنایت و روایات جنایی ضروری است تا مروری داشته‎ باشیم گذرا به خاستگاه اصلی این ژانر.
دروتی ال سایرس نویسنده آثار جنایی و خالق «لرد پیتر ویمزی» ـ کاراگاهی که بسیار مورد تقلید قرار گرفته ـ در مقدمه کتاب «بهترین داستان‎های کوتاه کارآگاهی، معمایی و ترس‌ناک» (سال ۱۹۲۹) به عنوان اولین «مجموعه آثار جنایی»  در امریکا، چهار داستان را به عنوان سرچشمه‎های این ژانر معرفی کرد؛ دو داستان از عهد عتیق از کتاب دانیال، متعلق به قرن چهارم تا اول پیش از میلاد، یک داستان از هرودوت از قرن پنجم قبل از میلاد و یکی از روایت‎ها از اسطوره هرکول.

در داستان «اسطوره هرکول و کاکوس دزد»، کاکوس یکی از اولین تبهکارانی‎ست برای گمراه کردن تعقیب‎کننده‎گانش به تغییر رد برجای مانده از خود می‎پردازد. داستان شاه رامپسینیتوس و دزد، اثر هرودوت را عموماً از نخستین داستان‎ها به شیوه «معمای اتاق دربسته» ارزیابی می‎کنند؛ شیوه‎یی که در آن در اتاقی (جایی) رخ می‎دهد که ورود و خروج متهم به آن غیر ممکن به نظر می‌رسد. در داستان هرودوت هم به مانند داستان هرکول و کاکوس دزد، جنایت‌کار برای این که گرفتار نشود، شواهد برجای مانده را دست‌کاری می‌کند.

در داستان سوزانا و بزرگان  در کتاب مقدس، سوزانا توسط دو قاضی فاسد و شهوت‎ران به دروغ  به زناکار خوانده می‎شود. دانیال اما در بازجویی‎هاش، دروغ آن‌ها را برملا و سوزانا را تبرئه می‎کند. داستان رامپسینیتوس و دزد، از نخستین الگوهای «معمای اتاق دربسته» است که در آن راهبان ادعا می‎کنند که مجسمه «دراگون» (اژدها) هدایایی را که برایش می‎آورند، می‌خورد و می‎نوشد، در حالی که خود ایشان از طریق دری پنهانی وارد معبد شده و همراه اهل و عیال‎شان هدایا را مورد استفاده قرار می‎دهند. دانیال قبل از آن‌که در معبد بسته شود، روی کف آن خاکستر پخش می‎کند و ردپایی که از  راهبان باقی می‎ماند آنان را گرفتار می‎کند.
جولیان سایمون، پولیسی و منتقد بریتانیایی، با اشاره به گفته‎های «سایرز» و نخستین شارحان ادبیات جنایی در قرن بیستم نظیر «ای. ام. رانگ» و «ویلارد هانتینگتون رایت» نتیجه‎گیری می‎کند که: «کسانی که به دنبال نشانه‎های داستان‎های کارآگاهی در کتاب مقدس و هرودوت هستند، تنها به ردیابی معما بسنده می‎کنند» در حالی که معما تنها جزیی از داستان جنایی‎ست، نه ذات آن. به تقدیر چیزی که داستان‎های کتاب دانیال را از هرودوت یا اسطوره هرکول متفاوت می‎سازد، تقدم مجازات بر هر اصل دیگر در داستان کاراگاهی‎ست. این مسأله مشخصه اصلی بیشتر داستان‎های جنایی تا میانه قرن نوزدهم نیز هست و داستان‎های ادگارآلن پو نیز در آن جای می‎گیرند. مطابق نظر «استفن نایت» داستان «قابیل» و «هابیل» با این ویژه‌گی‎ها قابل بررسی هستند که داستان جنایی چه‌طور ایده یا امیدی خلق می‎کند که به مهار جرم می‎انجامد. قابیل از سر حسادت برادرش هابیل را به قتل می‎رساند و به‎دست خداوند مجازات می‌شود؛ تا داغ خورده و مطرود، دیگران او را به عنوان جنایت‌کار بشناسند و این داغ  مایه اطمینان خاطر کسانی‎ست که به قانون وفادار می‎مانند.
«ادیپ شهریار» اثر سوفوکل که  سال ۴۳۰ قبل از میلاد عرضه شد، از اکثریت قریب به اتفاق شاخص‎های داستان‎های کارآگاهی بهره می‎برد که شامل معمایی پیرامون یک جنایت، حلقه بسته از مظنونین و رمزگشایی تدریجی از معما. شهر تب گرفتار طاعون شده؛ پایان این طاعون و نجاتِ شهر منوط است به این‎که قاتل پادشاه گذشته، لایوس، دستگیر و از شهر تبعید شود. ادیپ، پادشاه و مظهر توانایی شهر،  ذکاوت و قدرت خود  برای حل این معما به‎کار می‌گیرد تا قاتل لایوس را پیدا کند.
در داستان «اسطوره هرکول و کاکوس دزد»، کاکوس یکی از اولین تبهکارانی‎ست برای گمراه کردن تعقیب‎کننده‎گانش به تغییر رد برجای مانده از خود می‎پردازد. در این داستان خط سیر کشف هویت قاتل لایوس تابع قراردادهایی‎ست که در اکثر داستان‎های جنایی می‎بینیم و هم‌چنین همانند دوره‎یی که به عنوان «عصر طلایی» می‌شناسیم ـ در حد فاصل دو جنگ جهانی ـ مجرم یک بیگانه است. در اسطوره ادیپ، با حل این معما، طاعون از شهر ریشه‌کن شده و نظم اولیه دوباره پدیدار می‎شود.
شرایط ادیپ از منظر مجرم بودن و نیروی قانون، قابل اعتناست و این کارکرد دوگانه در داستان‎های جنایی متأخر بالأخص در تراژدی‎های مبتنی بر ایده انتقام و داستان‎های کارآگاهی «هارد بویلد» دوباره جلوه‎گر می‎شود. توجه به ایده انتقام در اواخر دوره الیزابت و اوایل دوره ژاکوبن در اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم، بسیار پُررنگ بود، بر این اساس که  احیای نظم اجتماعی ملزم به عمل انتقام محقق می‎شود. الگوی انتقام مبنای روایتی قرار گرفت که در آن عدالت و نظم بر یک‌دیگر منطبق شده و مجرم صدمه دیده و مجازات می‌شود و ارتکاب جنایات علیه بی‌گناهان به مجرد وقوع در برابر دیده‌گان  جنایت‌کار قرار داده می‌شود.
اما از نظر «کاترین بلزی»، انتقام «عدالت نیست» و تنها در غیاب عدالت است که با استفاده از اعمالی که خود بی‌عدالتی به‎شمار می‎روند، برای احیای یگانه‌گی و نظم اجتماعی که عدالت وعده داده است، انتقام‎گیری می‌شود.

«گامینی سالگادو» منتقد و مورخ ادبی قرن بیستم و ماخصص ادبیات جنایی در دوران مدرن، با  قاعده قرار دادن الگوی «سنه کا» نمایشنامه‌نویس و دانشمند قرن اول، چند ساختار را برای تراژدی انتقام پیش‌بینی کرده است. تراژدی‎های نوشته شده توسط سنه‌کا شرح خونین زوال خاندان‎های سلطنتی است و در این میان نکته جالب آن است که ساختار پنج‌بخشی تراژدی‎های او، با ساختار بسیاری از رمان‌های پولیسی و کاراگاهی، به ویژه از رمان‎های آگاتا کریستی در دهه سی و چهل قرن بیستم تا زمان حاضر، نزدیکی قابل ملاحظه‌یی دارد.
اولین ساختار، طراحی شده توسط سالگادو، تشریح وقایع در تراژدی انتقام یا به عبارتی تحقیق در رمان جنایی است که منجر به شکل‌گیری شرایطی می‎شود که خون‌خواهی ناگزیر می‎نماید.  قسمت دوم ساختار پیش بینی‎ است، که در آن نقشه انتقام توسط انتقام‌گیرنده کشیده می‎شود و یا کارآگاه اطلاعات مقدماتی جنایت را به‌دست می‌آورد.
گام سوم «مواجهه» (یا تقابل) بین انتقام‌گیرنده و قربانی است که به ناکامی نقشه انتقام‌گیرنده می‎انجامد و یادر رمان کاراگاهی، فرد شریر  موقتاً تمهیدات کاراگاه را خنثا می‎کند. قسمت پایانی کامل شدن عمل انتقام است یا در داستان‎های جنایی موفقیت کارآگاه در سپردن مجرم به دست عدالت است. مدل سالگادو در واقع صورت تذهیب شده همان ساختار تراژدی است که توسط ارسطو در «بوطیقا» طراحی شده است. در مدل ارسطویی، تراژدی از طرح یگانه‎یی پیروی می‎کند که در آن روایت از ابتدا تا انتها، بر مبنای یک‌سری رشته‎های منظم علی و معلولی پیش می‎رود که باید در فرجام خود به هرگونه بلاتکلیفی پایان بدهد. به عبارت دیگر، گذر قهرمان از ناآگاهی به آگاهی بینجامد و این مسأله از اهمیتی سرنوشت‌ساز در ادبیات پولیسی جنایی برخوردار است.
(این مقاله بخشی کوتاه و خلاصه شده از کتاب crime fiction  است.)
***
دوروتی سایرس چهار داستان را به عنوان سرچشمه‎های این ژانر معرفی کرد؛ دو داستان از عهد عتیق از کتاب دانیال، متعلق به قرن چهارم تا اول پیش از میلاد، یک داستان از هرودوت از قرن پنجم قبل از میلاد و یکی از روایت‎ها از اسطوره هرکول.
ردیابی نشانه‎های ساختاری و یا مضمونی ادبیات جنایی و کارآگاهی در متون سده‌های گذشته، گستره وسیعی را پیش روی ما قرار می‎دهد که تمرکز روی آن بیشتر به کار محققان حوزه ادبیات می‌آید تا علاقه‌مندان تقریباً حرفه‎یی ادبیات پولیسی جنایی. از همین‌رو به همین مختصر در زمینه تبارشناسی و سرچشمه‎های ادبیات پولیسی و جنایی بسنده می‎کنیم.
گرفته شده از: مد و مه