برای دستیابی به حقایق اشیاء بایستی سیری صعود به سوی حق تعالی طی شود و آن میسر نمی‌شود مگر با رشد عاقلۀ انسان که آن‌هم در سایۀ تقوای الهی رشد اصلی و واقعی خود را خواهد داشت.
از مهم‌ترین زمینه‌های پرورش عقل در انسان و رشد مراتب آن از مرتبۀ بالفعل به مرتبۀ مستفاد یعنی درک باطن اشیاء همین رعایت تقوای الهی است. تقوای الهی در یک کلمه رعایت حلال و حرام الهی است که سالک إلی الله آن‌را به‌عنوان مهم‌ترین وظیفۀ خویش مدنظر قرار می‌دهد.

قوس صعود عرفا
برای دست‌یافتن به حیات تجردی و روحانی انسان بایستی قوس صعود به‌سوی حق تعالی را طی نماید و از حیات جمادی به حیات نباتی و از حیات نباتی به حیات حیوانی و پس از آن به حیات انسانی و کمال‌یافتن قوۀ عاقله و ناطقه ارتقا پیدا کند.
قوۀ ناطقه دارای مراحلی است که به واسطۀ آن انسان‌ها از یک‌دیگر متمایز می‌شوند و هرکس به‌هرتناسب رشد و کمال یافته‌گی قوۀ عاقله‌اش از دیگری تمایز می‌یابد. در مرحلۀ نخست عقل بالقوه قرار دارد که مشترک میان همۀ انسان‌هاست و آن همان استعداد درک کلیات توسط آدمی است.

عقل‌ها یکی پس از دیگری
پس از آن عقل بالملکه است که درک بدیهیات عقلی توسط انسان است و آن‌هم میان کسانی که از عقل سالم برخوردارند یک‌سان است. بعد از آن عقل بالفعل است که آن درک کلیات از طریق نظر و استدلال و برهان است که البته در این مرحله است که انسان‌ها از یک‌دیگر متمایز می‌شوند و هریک به تناسب کمال‌یافتن عقل بالفعل خویش مراتب صعود را بهتر طی می‌کنند. عقل بالفعله صرفاً توانایی عقل و برهان عقلی نیست که در این‌صورت انسان‌ها در آن اختیاری نخواهد داشت.
توان و قدرت عقل بالفعل در هرکس بسته‌گی به‌عواملی دارد که بخش عمدۀ آن به اختیار خود اوست و این‌جاست که رمز سلوک عرفانی اولیای الهی گشوده می‌شود!

کلید طلایی
در واقع توان و قوت عقل بالفعل و میزان رشد و کمال‌یافته‌گی آن در هر فردی بسته‌گی به آن دارد که او تا چه میزان زمینۀ رشد عقل را فراهم آورده باشد. از این‌رو لازم است به بررسی عواملی بپردازیم که عقل را رشد می‌دهند.

عوامل رشد عقل
این عوامل در بخشی، عوامل مادی و جسمانی هستند که مربوط به نحوۀ تغذیه و رشد، نموی جسم به‌عنوان عوامل بالنده‌گی عقل می‌باشند. نهی شارع مقدس از مصرف برخی از غذاها و نوشیدنی با عنوان حرمت شرعی نظیر حرمت مشروبات الکی و مسکرات و نیز گوشت خوک و یا سایر گوشت‌هایی که ذبح شرعی ندارند، نمونه‌یی از این امر است که در مراتب بالاتر نهی از خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های مکروه و توصیه به برخی کارهای تغذیه‌یی و برخی خوردنی‌های مستحب همه‌گی مثال‌هایی برای این موضوع هستند که نحوۀ رشد و تغذیه جسم به‌عنوان بستر رشد عقل تأثیر به‌سزایی دارد و از اهمیت خاصی بر خوردار است.

عوامل معنوی
غیر از عوامل جسمانی و تغذی‌یی عوامل معنوی و روحانی مهمی وجود دارند که اهمیت آن‌ها در رشد عقل بسیار بیشتر و مهم‌تر از عوامل جسمانی است. این عوامل در مرتبۀ نخست همان دستورات شارع و حرام و حلال‌های دینی است که توجه به آن‎ها زمینۀ پرورش عاقلۀ آدمی را فراهم می‌آورد.
به‌طور واضح‌تر کسی که واجبات شرعی خویش را انجام می‌دهد و از محرمات پرهیز می‌نماید در واقع بنابر وعده‌های الهی راه‌های رشد و شکوفایی عقل او و تمیز حق و باطل در مقابل او نمایان می‌شود: «و من یتّق الله تجعل له مخرجاً و یرزقه من حیث لا تحسب و من یتوکّل علی الله فهو مسبه إن الله بالغ أمره قد جعل الله لکلّ شیء قدراً؛ و هر کس که تقوای الهی پیشه کند خداوند راه نجاتی را برایش باز می‌نماید و از جایی‌که گمان نمی‌برد و به او روزی می‌رساند و هرکس که بر خداوند توکل نماید خداوند برای او کفایت می‌کند و به درستی پروردگار امر خویش را به سرانجام می‌رساند به تحقیق خدا برای هرچیزی اندازه‌یی قرار داده است.» (طلاق … آیات ۲ و ۳)
بنابر این از مهم‌ترین زمینه‌های پرورش عقل در انسان و رشد مراتب آن از مرتبۀ بالفعل به مرتبۀ مستفاد یعنی درک باطن اشیاء همین رعایت تقوای الهی است. تقوای الهی در یک کلمه رعایت حلال و حرام الهی است که سالک إلی الله آن را به عنوان مهم‌ترین وظیفۀ خویش مدنظر قرار می‌دهد.

عوامل سرعت دهندۀ صعود
علاوه بر تقوای الهی که خود مهم و اساسی است و شامل جزییات فراوانی است برخی از موارد نیز در این راه وجود دارند که روح طاهر انسانی را که خود را از گناه دور داشته و واجبات را انجام داده است، به‌طور سریعی صعود می‌دهد و در قوس صعود پیش می‌برد و آن همان برخی از دستورات خاصی است که در رأس همۀ آن‌ها اتصال و تمسّک به ولایت در هرعصری است که ضامن صعود سالک در قوس صعود و رشد عاقلۀ اوست چرا که ولی حق و ولایت الهی عقل کل است که عقول ناس را تحت تأثیر قرار می‌دهد. علاوه بر آن برخی دیگر از دستورات وجود دارند که در راه سلوک به سالک إلی الله در مسیر توصیه می‌نماید. مثل برخی دستورات اخلاقی مستحب که انسان را در قوس صعود سیری شتابان می‌دهد و صدالبته که رفته‌گان راه سلوک در قوس صعود این امور را می‌دانند و ما بی‌خبران جز از دور نظری نداریم. قوۀ ناطقه دارای مراحلی است که به‌واسطۀ آن انسان‌ها از یک‌دیگر متمایز می‌شوند و هر کس به‌هر تناسب رشد و کمال‌یافته‌گی قوۀ عاقله‌اش از دیگری تمایز می‌یابد. در مرحلۀ نخست عقل بالقوه قرار دارد که مشترک میان همۀ انسان‌هاست و آن همان استعداد درک کلیات توسط آدمی است.

نتیجه گیری
براساس آن‌چه گذشت دستورات عملی برای دیدن حقایق اشیاء و باطن امور جز با تقوای الهی شروع نمی‌شود و هرآن‌چه در این راه بتواند پرده‌های غیب را برای سالک قوس صعود کنار زند در چهارچوب دستورات شرع است که زمینۀ پرورش رشد عقلانی را نیز فراهم می‌آورد.

منابع و مآخذ
۱- تجرید- آیت الله احمد بهشتی.
۲- شرح اشارات و تفبیهات- خواجه نصیرالدّین طوسی.
۳- الاشارات و التفبیهات – بوعلی سینا- نمط هفتم.
۴- اسرار الآیات- صدر الدین شیرازی (ملاصدرا).