بخش سوم

معاهدۀ دیورند، تنها و مجرد نبوده، بلکه یک سلسله معاهدات و تعهدات زنجیره‌یی در رابطه با واگذاریِ مناطق ماورای دیورند (مناطق طرفِ ادعای ناسیونالیست‌های بیمار افغانستان)‌ وجود دارد که برای جلوگیری از حجیم شدن این بحث، فقط از آن‌ها نام می‌برم:
۱ـ معاهدۀ سه‌جانبۀ لاهور میان شاه‌شجاع (نواسه و میراث‌دارِ تخت‌وتاجِ احمدشاه ابدالی)، رنجیت‌سنگ حاکم پنجاب و مکناتن، مورخ ۲۶ جون ۱۸۳۸ م در ۱۸ فقره.
در فقرۀ اولِ این معاهده آمده است: «آن‌چه از ممالک این‌سوی آب سند و آن‌سوی آب سند در تصرف خالصۀ جی (رنجیت‌سنگ) است [در آن‌زمان انگلیس‌ها هم‌سرحد با افغانستان نبوده،‌ بلکه قلمرو رنجیت هم‌سرحد با افغانستان بود]، سرکار شاه‌شجاع و سایر خاندان سدوزایی در مناطق مرقومه‌الصدور،‌ نسل بعد نسل و بطن بعد بطن هیچ دعوایی نداشته و نخواهند داشت.
مناطق شامل این معاهده عبارت است از: صوبۀ کشمیر،‌ حدود شرقی، غربی،‌ شمالی و جنوبی رود اتک،‌ چچه،‌ هزاره، کنبل، وانت و توابع آن،‌ پشاور و توابع آن تا حد خیبر با یوسف‌زایی‌ها،‌ بنو، وزیر، تانگ،‌ گرانک کاله باغ خوشحال و توابع آن، سهنگر،‌ اروات،‌ مندو،‌ حاجی‌پور،‌ روح‌پور،‌ کیچی مُلک میسنگره با تمام حدود آن و صوبۀ مُلتان با تمام مُلک آن.
و آن‌چه ممالکی که در تصرف میران سند است نیز خانوادۀ سدوزایی، ‌نسل اندر نسل در آن دعوایی ندارد و نخواهد داشت.» ۴
به استناد همین معاهده در سال ۱۸۳۹م، شاه‌شجاع را انگلیس‌ها با قوت نظامی و لشکرکشی، پادشاه افغانستان ساختند.
۲ـ معاهدۀ دوستانۀ قندهار ۷ می ۱۸۳۹م میان مکناتن و شاه‌شجاع بعد از تاج‌پوشی در قندهار امضا شد. در مادۀ اول این معاهده آمده است که:‌ »این معاهده جمیع شرایط معاهدۀ سه‌جانبۀ لاهور را تصدیق می‌دارد.» ۵
۳ـ معاهدۀ اول جمرود میان سردار غلام‌حیدرخان پسر امیردوست‌محمد خان،۳۰ مارچ ۱۹۵۵م با جان لارنس به امضا رسید. در مادۀ سومِ این معاهده آمده است: «امیر دوست‌محمد خان و ورثای آن، به علاقه‌جات تحت تصرف «ایست هند یا کمپنی» مداخله نکرده، به آن احترام می‌گذارد.»
در این معاهده، تمام مناطقی که از آن‌ها در معاهدۀ سه‌جانبۀ لاهور نام برده شد و پس از مرگ رنجیت‌سنگ ۱۸۳۹م تا ۱۸۴۹ م همه در تصرف «ایست هند یا کمپنی» یعنی انگلیس‌ها درآمده بودند،‌ این‌بار به انگلیس‌ها بخشیده شدند. ۶
۴ـ معاهدۀ دوم جمرود در ۱۲ فقره، میان سردار محمد اعظم خان پسر دوست‌محمد خان و جان لارنس در ۶ جنوری ۱۸۵۷م هنگام قیام و انقلاب بزرگِ هندوستان امضا شد. این معاهده نیز موافق با معاهدۀ اول جمرود بود.
دوست‌محمد خان هرگز برای استخلاص این مناطق، هنگام قیام بزرگ هند، از ناخن زخمیِ انگلیس‌ها استفاده نکرد. و انگلیس‌ها به وسیلۀ ۳۴هزار پشتون قبایلی، قیام چندین شهر هندوستان را سرکوب نمودند.
۵ـ معاهدۀ گندمک میان امیرمحمد یعقوب‌خان و کیوناری در حضور ۲۸ تن سردارِ محمدزایی به تاریخ ۲۶ می ۱۸۷۹م در ۱۰ فقره امضا شد که کنترول چندین منطقه همراه با استقلال کشور، رسماً به انگلیس‌ها واگذار گردید .۷
۶ـ معاهدۀ دیورند میان عبدالرحمن‌خان و مارتیمر دیورند شامل دو بخش یعنی مرز شمال شرقی و مرز دیورند است که معاهدۀ دیورند در ۱۲ نوامبر ۱۸۹۳م، شامل هفت فقره می‌باشد. ۸
در هیچ‌کدام از مواد هفت‌گانۀ آن، قید یک‌صدساله بودن یا معیاد ذکر نشده است. ادعای یک‌صدساله بودن دیورند، مغرضانه و جعل در تاریخ است. در صفحات ۳۰۰ تاریخ مختصر افغانستان اثر مرحوم حبیبی، صفحات ۹۴۶ تا ۹۵۰ سراج‌التواریخ اثر مرحوم فیض‌محمد کاتب،‌ صفحات ۴۲۰ تا ۴۲۳ تاج‌التواریخ اثر شخص عبدالرحمن‌خان، صص ۶۱ تا ۶۳ سرحدات و تقسیمات اداری افغاستان اثر پوهاند استاد غلام جیلانی عارض، و صفحات ۲۵۶ تا ۲۵۹ کتاب ‌افغانستان و هند برتانوی اثر اصغر حسن بلگرامی، از معیاد مرز دیورند هیچ ذکری به عمل نیامده و متن انگلیسی آن، که از روی روزنامۀ کلکته فوتوکاپی شده، نزد بنده (نویسندۀ کتاب) موجود است. معاهدۀ دیورند صرف هفت ماده دارد.
مطابق اصل «ثبات مرزهای بین‌المللی»، «اصل ممنوعیت انکار پس از اقرار»، اصل «احترام به تمامیت ارضی کشورها» و اصل «عدم مداخله در امور داخلی کشورها» در منشورسازمان ملل متحد که قانون اساسی جامعۀ جهانی نامیده می‌شود،‌ مرز دیورند نیز دایمی،‌ تغییرناپذیر و بین‌المللی است.
مطابق مادۀ ۱۰۳ این منشور، هیچ تعهد دیگر از جانب دولت‌ها در سازمان ملل متحد، بالاتر از این منشور قوتِ حقوقی ندارد. ۹
۷ـ معاهدۀ دِن حبیب‌الهو خان یا معاهدۀ “خال”‌ که در ۲۱ مارچ ۱۹۰۵ میان لویس دِن وزیر خارجۀ هند برتانوی و شخص امیر حبیب‌الهه خان امضا شده، در آن آمده است که: «… قراردادی که والاحضرت پدرم با دولت علیه انگلستان منعقد نموده و عمل کرده است،‌ من نیز همۀ آن‌ها را قبول نموده و عمل خواهم کرد، مخالف آن عمل نخواهد شد.»۱۰
۸ـ معاهدۀ صلح راولپندی که میان سردار علی‌احمدخان وزیر داخله (بعدها شوهرخواهر امان‌الله خان) با هملتن گرانت به تاریخ ۸ اگست ۱۹۱۹م امضا شد. در مادۀ پنجمِ این معاهده آمده است: «دولت افغانستان سرحد بین هند و افغانستان را همان‌طوری که امیر مرحوم حبیب‌الها خان قبول نموده بودند، قبول می‌نمایند و نیز تعهد نماید که قسمت تجدید نشدۀ مغرب خیبر به‌زودی تجدید شود.» ۱۱
علی‌احمدخان فرزند سردار خوشدل‌خان لویناب بود. پدرش هنگام تجاوز دوم انگلستان، والی قندهار بود که مردمِ قندهار را از کمک به قطعۀ سپین بولدک منع کرده بود. محمد یوسف‌خان کابلی فرمانده قطعه، با تمام سربازان خود، شهید یا زخمی بر زمین افتادند.
علی‌احمدخان به‌حیث خاین ملی به وسیلۀ امیر حبیب‌الهد‌خان کلکانی اعدام گردید. او به امان‌الله‌خان خیانت کرده بود؛ به شورشیان مشرقی کمک کرد و به‌جای فرو نشاندنِ شورش سمت مشرقی، خود را پادشاه اعلان نمود.
ادعا می‌شود که علی‌احمدخان از دستورِ توصیه شده هنگام امضای معاهده لغزیده است. این دستور به قلم مرحوم محمود طرزی بود؛ اگر این ادعا درست باشد، چرا دو سال بعد شخص محمود طرزی معاهدۀ دیورند را تصدیق و تأیید کرد ؟