بخش پانزدهـم/

۱٫ حفاظت از زبان: سخن تا وقتی که آن‎را نگفته باشی، در بند توست و چون گفتی، تو در بند آنی؛ پس زبانت را نگهدار چنانکه طلا و نقره را نگه می‎داری؛ زیرا چه بسا سخنی که نعمتی را طرد یا نعمتی را جلب می‎نماید. بر اساس این حکمت اولاً اختیار زبان در دستِ ماست، ثانیاً زبان همچون طلا و نقره قیمتی است، به همین دلیل هم احتیاج به محافظتِ بیشتر دارد و اگر با جدیت از آن مراقبت نشود، ممکن است از دستِ ما درآورده شود که آن‌وقت نعمتی را از دست خواهیم داد.
۲٫ میانه‌روی در گفتار: میانه‌روی در هر امری، پسندیده است؛ ولی در گفتار، پسندیده‌تر. میانه‌روی در گفتار موجب می‌شود گویندۀ سخن از یک سو از گفتن درمانده نباشد و اشتباه‌ها و لغزش‌های گفتاری او کاهش یابد و از سوی دیگر، شنونده از سخن گوینده، خسته نشود. بهترین گفتار آن است که نه خسته‌کننده باشد، نه بسیار کم.
۳٫ سنجیده بودن گفتار: از دیگر آداب سخن گفتن، عاقلانه و با تفکر گفتن است. به تعبیر دیگر، بررسی همه‌جانبۀ کلام قبل از آغاز سخن است که از اشتباه‌ها و خطاهای احتمالی دور باشد. در حقیقت، انسان عاقل نخست فکر می‌کند، بعد حرف می‌زند؛ ولی نادان اول حرف می‌زند و بعد فکر می‌کند. چه بسا گفتاری ناسنجیده، مشکل بزرگی برای گوینده پدید آورد، چنانکه سعدی از قول خردمندان گفته است: «هر که سخن نسنجد، از جوابش برنجد».
۴٫ به جا بودن گفتار: «هر سخن وقتی و هر نکته مکانی دارد.» بسیاری از حرف‌ها و سخن‌ها را نباید در بسیاری از جاها گفت. مثلی است که می‌گوید: «فرزند آدمی‌زاد دو سال طول می‌کشد تا سخن گفتن را بیاموزد؛ ولی سی سال طول می‌کشد تا چگونه سخن گفتن و به جا گفتن را یاد بگیرد.» این واقعیت را باید پذیرفت که هرکسی بی‌موقع و بی‌جا حرف بزند، همانند خروسِ بی‌محل است که وقت سحر را فراموش کرده و با خواندن بی‌موقع سبب می‌شود مردم آن را خوش نکنند.
۵٫ قابل فهم بودن گفتار: قابل فهم بودن گفتار، از دیگر آداب سخن گفتن است. گویندۀ سخن باید گفتار خود را به گونه‌یی بیان کند که برای شنونده قابل فهم باشد.
۶٫ جذاب بودن گفتار: گویندۀ سخن باید برای اثرگذاری بیشتر بر مخاطبان، سخنانِ خود را در قالبی جذاب و زیبا عرضه کند. این‌گونه سخنان می‌تواند برای گویندۀ سخن اعتبار و شخصیت ایجاد کند. برعکس، هر اندازه گوینده با معلومات باشد و نتواند آن را به‌خوبی به دیگران انتقال دهد، مخاطب خود را خسته خواهد کرد. جان مورگان می‌نویسد: وقتی با شخصی‌ صحبت‌ می‌کنیم و او را متوجه جای دیگری می‌بینیم، باید فوراً به این نکته پی ببریم که نتوانسته‌ایم او را مجذوب خود سازیم. موضوع صحبتِ ما با آنچه مورد علاقه و نظر اوست، فرسنگ‌ها فاصله دارد.
۷٫ نرم بودن گفتار: نرم بودن گفتار، یکی از آداب سخن گفتن در آموزه‌های دینی اسلام است که در تربیت افراد نقش دارد. جالب این است که حتا با سرکش‌ترین افراد نیز ابتدا باید نرم و لطیف سخن گفت. خداوند(ج) هنگامی که حضرت موسی(ع) و برادرش را به سوی فرعون روانه می‌کرد، فرمود: «فَقولا لَهُ قولاً لَینا لَعلَّهُ یتَذَکُّر اَو یخشی؛ و با او سخن نرم گویید، شاید که پند پذیرد یا بترسد.» (طه:۴۴) از سوی دیگر، اگر سخن گفتن، تند یا بلند و گوش‌خراش باشد، نه تنها نشانۀ بی‌ادبی است، بلکه گوش شنونده را آزار می‌دهد و او را از گوینده، متوجه سوی دیگر می‌کند.