در کوچه پس‌کوچه‌های شهر کابل پارچه‌های تبلیغاتی‌یی دست به دست می‌شوند که در آن «خدمات پایان‌نامه» و حتا «تیزس» ارایه می‌گردد. این کار در ماه‌های پایانی سال که سال آموزشی به پایان نزدیک می‌شود، بیشتر می‌گردد.
این مورد در سال‌های اخیر بیشتر از پیش شده است. پیش از این این‌گونه «خدمات» به گونۀ پنهانی در بخش‌های از پل‌خشتی ارایه می‌شد؛ اما با افزایش نهادهای آموزش‌های عالی خصوصی در افغانستان و به‌ویژه شهر کابل این کار نیز رونق بیشتر یافته است.
در این گزارش سری زده‌ایم به شماری از جاهایی که به گونۀ آشکار مصروف عرضۀ این «خدمات» اند.
در این میان، استادان دانشگاه‌ها به این باور اند که این کار باعث تربیت دانشجویان «تنبل» شده و عملاً سد راه تولیدات علمی و پژوهشی در کشور می‌گردد. به باور استادان دانشگاه‌ها، دورۀ دانشجویی به عنوان دورۀ دانش‌پژوهی نیز یاد می‌شود و دانشجو در این دور باید راه‌های پژوهش علمی را نیز فرا گیرد.
شماری از کسانی که مصروف تهیۀ پایان‌نامه‌ها به افراد متقاضی اند اما از مسوولان موسسات تحصیلات عالی خصوصی و دانشگاه‌های دولتی شکایت دارند و می‌گویند، این نهادها هیچ توجه پژوهش‌محور به پایان‌نامه‌های دانشجویان ندارند و تنها به عنوان «ستونی از نمرات» به آن نگاه می‌کنند.
در کوتۀ سنگی دکه‌های فراوانی وجود دارند که مصروف تولید پایان‌نامه به دانشجویان متقاضی هستند. محمداکرم یکی از این عرضه کننده‌گان است، به گفتۀ خودش، او در نوشتن پایان‌نامه «مهارت خاصی» دارد. محمداکرم از پایان‌نامه این گونه تعریفی به دست می‌دهد: پایان‌نامه، حاصل نوشتاری دستاوردهای پژوهشی دوران تحصیلی و گنجینۀ ماندگار اندوخته‌های علمی هر دانشجو است که باید با دقت بسیار و در قالب مشخصی نوشته شود.
او می‌افزاید: پایان‌نامه‌ها، باید بخش فکری و پژوهشی دانشگاه‌ها را تغذیه ‌کنند، اما بدبختانه مسوولان نهادهای آموزش‌های عالی به این مورد تنها به عنوان پُر کردن ستون نمرات نگاه می‌کنند و باعث می‌شوند تا دانشجویان به خود زحمت پژوهش و نگارش را ندهد.
چند روز پی‌هم به بخش‌ها و دکه‌های دیگری نیز سر زدم که مصروف تهیه پایان‌نامه به دانشجویان بودند. افرادی که به تدوین و تهیه پایان‌نامه‌ها مصروف هستند و از این راه نان پیدا می‌کنند، از قیمت‌های متفاوت در تهیه، تنظیم و تدوین پایان‌نامه‌ها سخن می‌زنند. آنان قیمت‌ها را نظر به رشته و سوژه مشخص می‌کنند. این دکان‌ها دو روش برای کار دارند، روش نخست این که متقاضی خود عنوان را می‌سپارد و در این نوع قیمت پایان‌نامه گزاف است اما در نوع دوم، عنوان‌ها آماده اند و متقاضی آن را انتخاب می‌کند که قیمت آن نازل‌تر است.
قیمت‌های پایان‌نامه‌ها در نوع اول از پنج تا هشت هزار افغانی است اما قیمت نوع دوم آن از سه تا چهار هزار افغانی می‌باشد.
به گفتۀ این پایان‌نامه نویسان، پایان‌نامۀ رشتۀ اقتصاد نسبت به رشته‌های دیگر گران‌تر است.
در این میان، سیف‌الدین سیحون استاد دانشکدۀ اقتصاد دانشگاه کابل در گفت‌وگو با روزنامه ماندگار می‌گوید: تدوین پایان‌نامه‌های تحصیلی دانشجویان از طرف نهادها و کسان دیگر روی تولید دانش در کشور تأثیر منفی دارد. این استاد دانشگاه وزارت تحصیلات عالی را از بهر جلوگیری نکردن این کار و بستن دکان‌های پایان‌نامه نویسان به بی‌توجهی متهم می‌کند.
استاد سیحون با بیان این که هستند دانشجویانی که پایان نامه‌های خود به تحقیق و سرانجام رساندن پایان نامه‌های خود می‌پردازند؛ از استادانی که مسوولیت بررسی و همکاری با دانشجو را در زمینۀ نهایی کردن پایان‌نامه می‌پذیرند، می‌خواهد تا تمامی اسناد و مدارکی که برای انجام پژوهش نیاز است را با دانشجو ببینند و فرصت ندهند تا جامعۀ تحصیلات عالی افغانستان عاری از پژوهش و تحقیق بماند.
این استاد دانشگاه کابل می‌گوید: استادان باید در مطابقت به اصول، مقرارات و کارشیوه‌یی که از طرف وزارت تحصیلات عالی برای انجام پایان‌نامه‌ها وجود دارد، رفتار کنند.
با تماس‌های پیوسته اما نتوانستیم دیدگاه وزارت تحصیلات عالی را در زمینه به دست آوریم.