بخش دوم و پایانی

لیوتار معتقد است که ساختار اخلاقی در ذهن هر فرد به واسطۀ علایق، انتظارات، خواست‏ها و موقعیت‏های وی تعیین می‏شود. پس عرضۀ نسخه‌یی واحد برای همه‌گان ناممکن است. نتیجۀ این قول آن است که هیچ نظریه‌یی را نمی‏توان مطلقاً درست انگاشت. اما آیا همین قول فلاسفۀ پسامدرن، حاصل علایق، انتظارات، خواست‏ها و موقعیت‏های ایشان بوده است؟ در این صورت چه‌گونه این نظریه را برای همه‌گان بازگو و بر درستی آن این‌گونه تأکید می‏ورزند؟
در واقع هر فیلسوفی که به نسبی‏گرایی مطلق قایل باشد، دچار خودارجاعی است. این معضل در بسیاری از جنبه‏های فلسفۀ پسامدرن و از آن جمله اخلاق، به چشم می‏خورد. هابرماس، در هر مورد، فلاسفۀ پسامدرن را به خودارجاعی متهم می‏کند و معتقد است که راه‌یابی ایشان از این نقیصه، پذیرش دست‌کم امکان گفت‌وگوست. (هولاب. ۱۳۷۵: ۱۴۶-۵۸، Steuerman. 2000:78)
۲ـ پذیرش طرف مخالف با تساهل و تسامح. باور فلاسفۀ پسامدرن آن است که ما باید تمام نظریات مختلف را در کنار یک‌دیگر بپذیریم و مجاز به ترجیح یکی بر دیگری نیسـتیم. پذیرش و تحمل دیگری، ظاهراً یکی از ثمرات نسبی‏گرایی اخلاقی است. بنابراین هیچ‌گونه استبداد و تحکمی وجود ندارد و افراد مختلف، مجاز به عرضۀ نظریات اخلاقی‌شان و عمل به آن‌ها هستند. در این شرایط به نظر می‏رسد که زنده‌گی اخلاقی بیش از هر وقت دیگری امکان‌پذیر است؛ ما حق نداریم نظریات رقیب را به صرف همین تقابل، سرکوب کنیم و باید به همه مجال بروز و ظهور دهیم. نسبی‏گرایی اخلاقی، ظاهراً به تساهل و تسامح اخلاقی می‏انجامد.
اما مشکل اساسی این نظریه، موضع نظریات مخالف است؛ اگر شخصی به اعمال و رفتارهایی اقدام کند که با تساهل و تسامح ناسازگار است، چه حکمی دارد؟ آیا عمل وی را نیز باید در کنار سایرین بپذیریم؟ برای مثال آدولف هیتلر در جنگ جهانی دوم، شعلۀ کوره‏های آدم‌سوزی را روشن کرد و جنایت‏های گوناگون و روزافزونی مرتکب شـد. آیا اعمال هیتلر از نگاه فلاسفۀ پسامدرن توجیهی دارد؟ هیتلر بر حسب علایق، انتظارات، خواست‏ها و موقعیت‏های خویش، به این اعمال دست یازیده، اما برخلاف انتظار، مطابق با تساهل و تسامح اقدام نکرده است. فلاسفۀ پسامدرن در این‌جا چه می‏توانند بگویند؟ از طرفی، بنا بر نظریات خودشان، باید اعمال هیتلر را اخلاقی و مجاز تلقی کنند و بپذیرند. از طرف دیگر نمی‏توانند به این اعمال به دیدۀ اموری همراه با تساهل و تسامح بنگرند. بنابراین با پذیرش نظریات پسامدرن، راه خشونت به اخلاقیات باز می‏شود. (هولاب. ۱۳۷۵: ۲۲۷)
قرن‏ها پیش از این، افلاطون و ارسطو نیز به این نقیصه – اما در حوزه ای دیگر- پی برده اند. ایشان انتقاد مزبور را بر سوفسطائیان وارد می‏دانسته اند. از آن جمله می‏توان به این فقره از ثئای‏تتوس افلاطون اشاره کرد:
“ سقراط– اگر نیک بیندیشی خواهی دید که پروتاگوراس با سخن خود درستی عقیدۀ مخالفان را تصدیق می‏کند، چون مدعی است که تصور و عقیدۀ همه کسی حقیقت است.
تئودوروس– راست می‏گویی.
سقراط– و چون عقیدۀ مخالفان خود را درست می‏شمارد، پس باطل بودن عقیدۀ خود را تصدیق می‏کند.
تئودوروس– درست است.
سقراط– مخالفان پروتاگوراس معتقد نیستند که در اشتباه‌اند.
تئودوروس– راست است.
سقراط– پروتاگوراس، چنان که از نوشته‏هایش برمی‏آید، درستی عقیدۀ مخالفان خود را تصدیق می‏کند…” (افلاطون. ۱۳۸۰: ۱۷۱)
و نیز از ارسطو بشنویم:
“… از این رو بر همۀ آن‌گونه نظریه‏های‌مان ایرادی وارد است که بارها گفته شده است، یعنی آن‌ها خود را از میان برمی‏دارند. زیرا کسی که همه چیز را حقیقت می‏شمارد، ناچار است عقاید مخالفِ عقیدۀ خود را نیز حقیقت بشمارد و در نتیجه عقیدۀ خود را خلاف حقیقت می‏شمارد. (زیرا مطابق عقیدۀ مخالف، عقیدۀ او خلاف حقیقت است) و کسی که همه‌چیز را خلاف حقیقت می‏نامد، عقیدۀ خود را نیز خلاف حقیقت می‏شمرد…” (ارسطو. ۱۳۷۸: ۱۰۲۱ ب)
لازمۀ نظریات پسامدرن نیز پذیرفتن عقاید مخالف است و این امر، بنیان‏های تساهل و تسامح ادعایی ایشان را متزلزل می‏سازد. همان‌گونه که پروتاگوراس ـ با قول به حقیقت همۀ عقاید ـ در واقع به پذیرش نظریات مخالف و در نتیجه نفی نظریۀ خود دست یازیده بود؛ متفکران پسامدرن نیز میـدان را برای هرگونه اندیشه و عمل به خشونت گشوده‌اند. راه رهایی ایشان از این معضل آن است که دست‌کم به حبلی نه چندان متین دست بیاویزند. چنان‌که هابرماس ظاهراً این حداقل را به‌دست آورده است.