بخش سیزدهم

در مجموع رسانه‌های ارتباطی خواه برای این کار (آموزش) برنامه‌ریزی شده باشند و خواه نشده باشند، آموزش‌دهنده‌اند؛ زیرا مردم همواره از آن‌ها تأثیر می‌پذیرند و می‌آموزند. رسانه‌ها فراهم‌آورندۀ دانش و شکل‌دهندۀ ارزش‌هایی‌اند، و اگر مستقیماً به کار گرفته شوند، می‌توانند نگرش‌ها یا مهارت‌های خاصی را توسعه دهند. هنگامی که وظایف آموزشی ویژه‌یی بر عهدۀ نظام‌های ارتباطی نهاده شود، آن‌ها اغلب در زمینه‌هایی مؤثر می‌افتند که نظام‌های آموزشی رسمی در آن‌ها بی‌تأثیر بوده‌اند.

رسانه‌های ارتباطی، خواه عمداً به کار گرفته شوند و خواه بر اساس ماهیت ذاتی خویش عمل کنند، به عنوان نظام‌های آموزش موازی برای شهروندان در کنار آموزش مدرسه‌یی و به ویژه آموزش مادام‌العمر، نقش عمده‌یی ایفا می‌کنند و اغلب با آن‌ها بسیار بیش‌تر و آسان‌تر ارتباط برقرار می‌کنند.۵ ص ۲۹
بدین ترتیب، وسایل ارتباط جمعی، با انتشار اطلاعات، آگاهی‌ها و دانستنی‌های نوین، آموزش رسمی را از انحصار مکاتب، آموزشگاه‌ها و دانشگاه خارج کرده‌اند و در پاره‌یی موارد، در کنار تلاش‌ها آموزش‌گران، معلمان، استادان، دانستنی‌های علمی نوین و میراث‌های فرهنگی، اجتماعی را به دانش‌آموزان و دانشجویان منتقل می‌سازند و بدین ترتیب، وسایل ارتباط جمعی افزون بر نقش تکمیلی آموزش مدارس و دانشگاه‌ها، بدون هیچ محدودیت زمانی، مکانی، سنی و جنسی، آموزش انسان‌ها را در جامعه بر عهده دارند.
پیرامون نقش وسایل ارتباط جمعی، تعاریفی دربارۀ مفهوم نقش از نظر دانشمندان بررسی می‌شود.۲: ص ۱۰۶
بسیاری از دانشمندان عقیده دارند که مفهوم نقش را باید در رابط با پایگاه یا منزلت بیان کرد. لینتون در این‌باره می‌گوید: «نقش جنبۀ پویایی منزلت، یعنی نگرش‌ها و ارزش‌ها و رفتارهای تعیین شده به وسیلۀ جامعه در رابطه با منزلت‌های اجتماعی مشخص است.» این تجربه و تحلیل به او اجازه می دهد که نه تنها مفهوم نقش را در رابطه با موقعیت فرد در گروه و اجتماع بداند، بلکه آن را به الگوهای فرهنگی نظام نیز مربوط سازد. پارسونز نیز در این زمینه، با لینتون هم‌آواز است، به‌ویژه آن‌جا که می‌گوید: «نقش تجلی منزلت اجتماعی در قالب عمل است.» به بیان دیگر، از نظر پارسونز، «نقش بیش‌تر جنبۀ پویا، و منزلت جنبۀ ایستا دارد.» به عبارتی ساده‌تر، می‌توان چنین استباط کرد که پایگاه، موقعیت ویژه‌یی است که شخص در جامعه اشغال کرده و نقش، رفتاری است که از چنین شخصی انتظار می‌رود و بنابرین، شخص دارندۀ موقعیت و پایگاه است که از چنین شخصی انتظار پاسخ را دارد.
دربارۀ نقش‌های وسایل ارتباط جمعی، مفهوم نقش پیچیده‌گی کم‌تری دارد؛ زیرا پژوهشگران بر اساس نیازهای جامعه، الگوهای رفتاری این وسایل را مشخص کرده‌اند. بنابراین، وسایل ارتباط جمعی با موفقیت و پایگاهی که در جامعه دارند، باید تا حد امکان با فعالیت‌های خود در حوزه‌های سیاسی، اجتماعی، آموزشی و تفریحی، انتظارات مردم را برآورده سازند و به آن‌ها پاسخ دهند.
امروز، عمده‌ترین نقشی که وسایل ارتباط جمعی بر عهده دارند، عبارت است از فرهنگ‌سازی، آموزش، اطلاع‌رسانی و ایجاد مشارکت اجتماعی. س پ اسکات اولین سردبیر روزنامۀ گاردین در این‌باره می‌گوید: «امور مقدس‌اند و تفاسیر آزاد». او برای مطبوعات به عنوان یکی از وسایل ارتباط همه‌گانی، دو نوع نقش و کار کرد قایل است:
۱٫ نقش و کارکرد اطلاع‌رسانی
۲٫ نقش و کارکرد بیان عقاید.
افزون بر نقش‌های یاد شده، برقراری ارتباط پویا و زنده با پیام‌گیران، حفظ تنوع و تازه‌گی در تولیدات فرهنگی، فکری، سیاسی و عرضۀ اندیشه‌های نوین، از مهم‌ترین نقش‌های و کار کردها وسایل ارتباط جمعی است که در صورت عدم رضایت آن‌ها، جامعه باید بهای گزافی را بپردازد و این در شرایطی است که جهان خواسته یا ناخواسته، در گیرودار شگفت‌انگیزترین دگرگونی‌ها قرار گرفته است و در این دگرگونی، وسایل ارتباط جمعی سهم به‌سزایی ایفا می‌کنند. آن‌چه در این رهگذر می‌توان مفید افتد، آگاهی و هوشمندی در کاربرد ابزارهای نوین ارتباطی و روش‌های جدید در بستری از نیازهای واقعی و ارزش‌ها و باورهای مردم یک جامعه است. نقش ظاهری وسایل ارتباط جمعی در صورتی می‌تواند به نقشی پایا و پویا در گسترش آموزش‌های لازم و هضم اطلاعات مفید، ضروری به حساب آید که با شناخت نقش‌ها و کارکردهای واقعی آن‌ها و با برنامه‌ریزی و مدیریتی هوشمندانه، در خدمت نظام اجتماعی درآید.