یک شنبه ۱۱ اسد ۱۳۹۴

احمد عمران

مرگ ملا عمر رهبر گروه طالبان، در هاله‌یی از ابهام، سروصداهایی را میان اعضای رهبریِ این گروه به‌وجود آورده است. عبدالمنان نیازی و ملا حسن رحمانی از افراد رده‌اولِ طالبان نسبت به جانشین ملا عمر ابراز نارضایتی کرده و انتخاب ملا اختر محمد منصور را به دور از معیارهای ارزشیِ این گروه دانسته‌اند. این افراد در گفت‌وگو با رسانه‌ها گفته‌اند که جانشین ملا عمر باید در نتیجۀ اجماع تمامِ اعضای رهبری صورت گیرد.
در همین حال، گفته می‌شود که اعضای خانوادۀ ملا عمر نیز جانشینی ملا اختر منصور را غیرقابل پذیرش دانسته‌اند.
مرگ ملا عمر که به صورت ناگهانی از سوی شورای امنیت ملی افغانستان اعلام شد، بهت‌زده‌گیِ تازه‌یی را در چیدمانِ قدرت در ساختار گروه طالبان به‌وجود آورده است. حالا بحث اصلی این‌جاست که: چه‌گونه مرگ ملا عمر این‌همه سال پنهان نگه داشته شد و رابطۀ ملا اختر منصور با این حادثه چه‌گونه است؟
این‌که مرگ ملا عمر رمز و رازهای زیادی را با خود دارد، نمی‌توان انکار کرد. مرگ ملا عمر به عنوان اصلی‌ترین چهرۀ گروه طالبان که دعوای قدرت داشت، نمی‌تواند اتفاقِ ساده‌یی برای این گروه تلقی شود. ساختار قدرت در گروه طالبان به‌شدت شخصیت‌محور بود و ملا عمر در این میان چهرۀ کلیدی به شمار می‌رفت. کسی که نزدیک به دو دهه گروه طالبان را رهبری کرد بدون آن‌که از خود رد پایی به‌جا بگذارد، در ذهن اکثرِ اعضای آن به عنوان فردی مقدس مورد احترام قرار داشت.
بر اساس برخی اطلاعات، ملا عمر از چندین سال پیش قادر به رهبری طالبان نبوده و عملاً از دسترس به دور نگه داشته می‌شده است. از این‌که چه کسانی از مرگِ او اطلاع داشته‌اند، به صورت واضح چیزی گفته نمی‌شود. اما برخی آگاهان، اختلافاتِ میان ذاکر قیوم از افراد نزدیک به ملا عمر و ملا اختر منصور را در پیوند به مرگِ مرموز او می‌دانند و باور دارند که ملا اختر منصور ممکن است تنها فردی از رهبری طالبان بوده باشد که از مرگِ او خبر داشته است.
به گفتۀ برخی آگاهان، ملا ذاکر قیوم بارها تلاش کرده است که ملا عمر را از نزدیک ببیند، اما کسانی که او را از نظرها پنهان می‌داشته‌اند، مانع از چنین دیداری شده‌اند. در این میان البته نقش نهادهای استخباراتی پاکستان بسیار برجسته است و بدون تردید می‌توان ادعا کرد که در عقبِ مرگ مرموز ملا عمر، این شبکه‌ها قرار داشته‌اند.
به هیچ صورت نمی‌توان پذیرفت که پاکستانی‌ها در مورد ملا عمر بی‌خبر بوده‌اند و مرگِ او بدون آگاهی نهادهای استخباراتیِ این کشور اتفاق افتاده است. سوال اصلی این‌جاست که صفوف طالبان پس از این می‌خواهند چه کنند؟
شاید برای یک تعداد از این افراد به دلیل نقش کاریزمایی ملا عمر، ادامۀ جنگ چندان دل‌خوش‌کننده نباشد و حتا نسبت به کارکردهای خود در سال‌های پسین ناراضی باشند؛ اما بدون شک تعدادی از فرماندهان طالبان همچنان جنگ را به عنوان منبع درآمد، حمایت خواهند کرد. ولی مسالۀ دیگر شکست در صفوف طالبان است که می‌تواند فرصت را برای گروه‌های جنگجوی دیگر مساعد سازد تا به جلب و جذب از میان صفوفِ این گروه اقدام کنند.
حالا بخشی از طالبان به عنوان نیروی سرگردان شناخته می‌شوند که آمادۀ پذیرش دعوت از جانب گروه‌های دیگرند. گفته می‌شود که داعش تلاش‌هایی را در افغانستان آغاز کرده که بیشترین بهره‌برداری را از مرگ ملا عمر به ثمر بنشاند. برای این گروه، مرگ ملا عمر این فرصت را به‌وجود می‌آورد که با استفاده از امکانات فکری و جنگی خود، به سربازگیری از صفوف بدون رهبری گروه طالبان آغاز کند. داعش حالا می‌داند که اختلافات میان رهبران طالبان، این گروه را به چندین دسته بخش‌بندی خواهد کرد و به‌زودی شاهد شکل‌گیری گروه‌های تازه از میان صفوف و فرماندهان طالبان خواهیم بود.
تجربۀ افغانستان ثابت کرده است که کمتر تشکیلات سیاسی و نظامی در عدم موجودیت رهبر آن توانسته به همان ابهتِ گذشته به حیاتِ خود ادامه دهد. احزاب منسجمی چون حزب دموکراتیک خلق که از توان‌مندی سیاسی و تشکیلاتی ویژه برخوردار بودند، پس از رهبران خود به شاخه‌ها و دسته‌های مختلف تقسیم شدند و توش و توانِ خود را در اختلافات ذات‌البینی از دست دادند. طالبان که در این میان حتا نمی‌توانند محلی از اعراب هم داشته باشند، چه‌گونه در عدم حضور رهبر خود می‌توانند همچنان پُرقدرت در صحنه به حیاتِ خود تداوم بخشند؟
نکتۀ مهم اما موضع‌گیری دولت افغانستان در این میان است؛ دولتی که رسوایی فریب‌خورده‌گی را چونان داغ ننگی بر جبین دارد و هنوز در بهت حادثۀ مرگ ملا عمر به‌سر می‌برد. گفت‌وگوهای صلح را مرگِ ملا عمر تحت‌الشعاع قرار داده و مشخص نیست که رهبران جدیدِ این گروه حالا در میز مذاکره چه‌گونه حاضر خواهند شد. اگر دولت افغانستان نتواند اطلاعات اصلی در مورد مرگ ملا عمر را رسانه‌یی بسازد، بدون شک ادامۀ وضعیت برایش دشوار خواهد بود.
چیزهای زیادی در مورد مرگ مرموز ملا عمر وجود دارد که می‌تواند در ارتقای نقش دولت در بازی‌های استخباراتی و سیاسی مفید تمام شود. شاید هنوز دست‌هایی در تلاش پنهان نگه داشتنِ رازهای پشت پردۀ مرگ ملا عمر باشند، ولی هرقدر این رازها به صورتِ واقعی برملا شود، به همان میزان کارایی و توانِ دولت افغانستان را در مدیریتِ وضعیت بالا می‌برد.