یکی از مهارت‌های مطالعه و یادگیری، خلاصه‌نویسی مطالب درسی است. شاید بارها تجربه کرده باشید که وقتی کسی برای تعریف موضوعی آن را بسیار طولانی می‌کند، شنونده به او می‌گوید «اصل مطلب را بگو» یا «خلاصه کن». این جملات بیانگر اهمیت خلاصه‌نویسی از مطالب کتاب و جزوات درسی است. به طور کلی، موضوع اصلی در هر صفحه، معمولاً چند کلمه یا چند جمله است، نه تمام نوشته‌های آن صفحه. به عبارت دیگر، نویسنده‌گان هر کدام بر اساس سلیقه شخصی نکات مهم را می‌پرورانند و آب‌وتاب می‌دهند. از سوی دیگر، شواهد نشان داده است که یادآوری مطالب پس از یک مدت طولانی، بدون خلاصه کردنِ میسر نیست. بنابراین خلاصه یک مرور از مطالبی است که خوانده‌اید. در واقع بیان مجددی از نکات اصلی است. بلکه باید بیان‌کننده روابط میان نکات اصلی نیز باشد. خلاصه‌ها به سه منظور نوشته می‌شوند:
۱ـ بیان‌کننده درک و فهم شما از مطالب هستند.
۲ـ کار مرور کردن را آسان می‌سازند.
۳ـ نگه‌داری مطالب را در حافظه تقویت می‌کنند.
منابع خلاصه‌نویسی
اگرچه خلاصه‌نویسی کاری وقت‌گیر و مشکلی است؛ ولی موجب افزایش یادگیری و کاهش فراموشی می‌شود. از طرفی دانش‌آموزان و دانش‌جویان منابع مطالعاتی متعددی را دارند که باید به همه آن‌ها توجه کرده و به دقت آن‌ها را مطالعه کنند.
این منابع عبارت‌اند از:
۱ـ کتاب‌های درسی
۲ـ جزوه‌های معلم در صنف
۳ـ مجموعه‌های چهارگزینه‌یی موجود در بازار…
غالباً دیده شده که حدود شصت، هفتاد درصد مطالب این منابع با یکدیگر مشترک هستند و دانش‌دوستان می‌توانند به کمک خلاصه‌نویسی این منابع را به یک جزوه تبدیل کنند. اگر دانش‌آموزی بتواند خلاصه خوبی را از مطالب درسی تهیه کند، قادر خواهد بود مطالب خلاصه‌نویسی را چندین بار مرور و به طور چشم‌گیری در وقت صرفه‌جویی کند.
ویژه‌گی‌های یک خلاصه خوب
۱- در خلاصه‌نویسی باید سعی کنید فعل‌ها حذف شوند، چون یکی از عوامل حواس‌پرتی در حین مطالعه، وجود فعل و کامل بودن متنی است که می‌خوانیم. در مثال‌های زیر فعل دو جمله حذف شده است.
* یک دانش‌آموز قوی باید با قوانین صحیحِ مطالعه آشنا باشد.
—> قوانین صحیح مطالعه
* در دگردیسی پروانه سه مرحله مشخص مشاهده می‌شود.
—> سه مرحله دگردیسی پروانه
۲- متن خلاصه باید چکیده‌یی از متن اصلی باشد، مثلاً اگر چهل صفحه متن اصلی را تبدیل به یک خلاصه ده صفحه‌یی کرده‌اید، قابل قبول است.
۳- خلاصه باید جامع و مانع باشد. یعنی همه نکات مهم را در بر داشته و در آن مطالب زاید و اضافی نوشته نشده باشد.
۴- در خلاصه‌نویسی از رنگ‌های مختلف استفاده کنید. بهتر است که لایه‌های اول با رنگ‌های گرم (قرمز و سبز) و توضیحات آن با رنگ‌های سرد (مشکی و آبی) باشد. اگر چشم‌های‌تان به رنگ قرمز حساسیت دارد، می‌توانید از رنگ‌های دیگر استفاده کنید.
۵- از علایم اختصاری استفاده کنید، مثلاً از فلاش بالا و پایین به جای افزایش و کاهش و علایم دیگر. شما می‌توانید در این زمینه از خلاقیتِ خود استفاده کرده و از علایم ابداعی نیز بهره بگیرید.
۶- خلاصه‌نویسی بر اساس نمودار شعاعی یا درخت حافظه یا طرح شبکه‌یی مغز باشد. مثلاً همین ویژه‌گی‌های خلاصه‌نویسی را می‌توان به صورت زیر خلاصه‌نویسی کرد:
ویژه‌گی‌های خلاصه‌نویسی:
۱- فعل
۲- تناسب خلاصه با متن اصلی
۳- جامع و مانع
۴- رنگی
۵- با استفاده از علامت‌های اختصاری
۶- بر اساس:
الف) نمودار شعاعی
ب) درخت حافظه
ج) طرح شبکه‌یی مغز
وقتی خلاصه‌نویسی درس تمام شد، مطالب خلاصه‌شده را یک بار دوره و در ذهن خود مرور کنید.
تکنیک درخت حافظه یکی از شیوه‌هایی است که برای یادداشت‌برداری و خلاصه‌نویسی جهت یادگیری بعضی مطالب می‌توان از آن بهره گرفت. یعنی بعد از مطالعه دقیق مطالب طرح آن را مانند درخت ترسیم کنید.
در خلاصه علاوه بر تکنیک درخت حافظه می‌توانید از ترسیم جداول و اشکال مختلف استفاده کنید. چرا که استفاده از این شیوه‌ها دقت شما را بیشتر می‌کند و در یک لحظه با دیدن هر کدام از موارد فوق، چکیده سازمان‌دهی شده‌یی از چندین صفحه مطلب را پیش روی شما قرار می‌دهد.
۷- در خلاصه‌نویسی می‌توانید از کلمات و جملات یادیار کمک بگیرید. این کلمات یا جملات به سلیقه و خلاقیت شما بسته‌گی دارد. مثلاً با کنار هم قرار دادن حرف اول آن‌ها یک کلمه بسازید. به این مثال توجه کنید:
کتاب‌های «نظامی» عبارت‌اند از مـخزن الاسرار، لـیلی و مجنون، خسرو و شیرین ، هـفت پیکر و اسکندرنامه —> ملخ‌ها
۸- در خلاصه‌نویسی می‌توانید از اعداد (۳-۲-۱) برای قسمت‌های اصلی و از حروف الفبا (الف – ب – ج و…) برای قسمت‌های فرعی استفاده کنید.
۹- بهتر است از ورق کلاسور برای خلاصه‌نویسی استفاده کنید تا در صورت لزوم مطلبی را به آن اضافه یا چیزی از آن حذف کنید.
۱۰- سعی کنید به خلاصه‌های خود اطمینان کنید، چرا که آن‌ها بارها مرور می‌شوند.
۱۱- خلاصه‌ها را همیشه با عبارات و انشای خود بنویسید. اگر نمی‌توانید چیزی را که خوانده‌اید به زبان خود بیان کنید، به احتمال قوی مطالب را خوب نفهمیده‌اید و احتمالاً نخواهید توانست آن مطالب را به طور وضوح به یاد آورید.
خلاصه‌برداری پیشرفته
در این نوع خلاصه‌نویسی به جای این‌که از بالا به پایین شروع به نوشتن و مرتب کردن عبارت و جملات کلیدی کنید، می‌توانید از یک موضوع اصلی شروع یکی یکی شاخه‌ها را طبق پیوند اجزای آن و شکل کلی موضوع اصلی، مطرح کنید.
مزایای مهم این نوع خلاصه‌نویسی عبارت است از:
۱- مرکز یا موضوع اصلی روشن‌تر در جلو چشم قرار دارد.
۲- موضوعات مهم‌تر به مرکز نزدیک‌تر و جزییات از مرکز دورتر اند.
۳- این طرح امکان هرگونه افزایش مطالب جدید را دارد، بدون این‌که احتیاج به تعویض یا پاک‌نویس باشد.
۴- یادآوری مطالب با استفاده از این روش سریع‌تر و موثرتر است.
کشیدن این طرح‌ها در عین خواندن و مطالعه کردن می‌تواند توأم با تفریح و آرامش باشد، چه بسا که ساعت‌ها به خواندن و خلاصه کردن به این شکل ادامه دهید. بدون این‌که خسته شده و یا گذر زمان را احساس کنید.
می‌توان تقسیمات اصلی را با سه خط یا با یک رنگ، زیرتقسیم‌های آن‌ها را با دو خط یا رنگ دیگر یا استفاده از نقطه‌چین و یا خطوط موج‌دار… و به همین ترتیب با خطوط و رنگ‌های مختلف، بازی کنید تا در ذهن شما نقش ببندد.