ابزارهای هنری، یکی از رساترین، بلیغ‎ترین و کاری‎ترین ابزار ابلاغ و تبلیغِ پیام است. در واقع، هنر نیز یک شیوۀ بیان است، یک شیوۀ ادا کردن است، منتها این شیوه بیان از هر شیوه تبیین دیگر، رساتر، دقیق‎تر، نافذتر و ماندگارتر است. اگر زبان علمی یا عادی دارای این ویژه‌گی و بیان مستقیم حقایق است، زبان هنر نیز، این ویژه‌گی را دارا خواهد بود که بیان غیرمستقیم همین حقایق است، با این تفاوت که زبان هنر، بیانگر حقایق به صورت واقعیِ آن‎ها نیست، بلکه بر عنصر تخیل استوار است.
به عنوان مثال، برای نشان دادن اهمیت انفاق در راه خدا، گاهی می‎گوییم: «هر کس برای خشنودی خدا اموال خود را انفاق کند» چند برابر آن پاداش خواهد داشت. قهراً این سخن، یک بیان واقعی یا عادی و یا علمی است. اما هنگامی که همین مفهوم را در آیه ۲۶۱ سورۀ بقره، مشاهده می‎کنیم، می‎بینیم، قرآن کریم این تعبیر را در قالب یک بیان «هنری» در آورده و در آن، یک رابطۀ جدید بین انفاق و دانه گندم به تصویر کشیده شده است: «کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می‎کنند، همانند بذری هستند که هفت خوشه برویاند…».
بنابراین، قرآن کریم، برای عمق بخشیدن و محکم‎تر کردنِ مقصود مورد نظر در ذهن مخاطب، از یک شیوه هنری سود برده است.
در یک نگاه کل، چنین می‎توان گفت: هر چند در قرآن کریم، به صراحت آیه‎یی درباره هنر و ارزش آن وارد نشده است، ولی از آن‌جا که دعوت قرآن کریم و اسلام به چیزهایی است که در فطرت آدمی است میل به زیبایی و استفاده از شیوه‎های مختلف هنری برای جذب بیشتر از امور فطری است که در وجود انسان است و قهراً قرآن کریم می‎بایست به گونه‎یی به زیبایی هنر و ارزش آن پرداخته باشد، برخی آیات که در این زمینه وارد شده‎اند عبارت‌اند از:
۱٫ «الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلَقَهُ …؛ (سجده، ۷) او همان کسی است که هرچه را آفرید، نیکو آفرید …».
۲٫ «وَ صَوَّرَکُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَکُمْ …؛ (غافر، ۶۴) و شما را صورتگری کرد و صورت‌تان را نیکو آفرید …».
۳٫ «فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ …؛ (مؤمنون، ۱۴) پس بزرگ است، خدایی که بهترین آفریننده‌گان است …».
۴٫ «صِبْغَهَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَهً …؛ (بقره، ۱۳۸) رنگ خدایی (بپذیرید رنگ ایمان، توحید و اسلام) و چه رنگی از رنگ خدایی بهتر است! …».
۵٫ «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللَّهِ …؛ (اعراف، ۳۲) بگو چه کسی زینت‎های الهی را که برای بندگان خود آفریده روزی‎های پاکیزه را حرام کرده است؟ …»
۶٫ «یا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ …؛ (اعراف، ۳۱) ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید …».
آیات فوق، همه‌گی دلالت دارد بر این‌که خداوند متعال نیز از زیبایی و قامت موزون در پدیده‎ها خبر می‎دهد و به نقش هنر، زیبایی، هماهنگی، دلنوازی و صورت‎های زیبا و دلپذیر در مخلوقات خود اشاره می‎فرماید؛ پس ما نیز باید درس گرفته و در کارها و اعمال‌مان، از هنر و زیبایی و خلق شیوه‎های نو و دلنواز کمک بگیریم.

هنر و اشکال هنری در قرآن:
هنر آهنگ (مراد از آهنگ، آوا داشتن و تجانس و توازن عبادات قرآنی است) حروف تشکیل دهندۀ یک کلمه، جایگاهی خاص و سنجیده دارد، به شکلی که اگر هر تعبیری از تعابیر قرآن، بخواهد جایگزین تعبیر مشابه آن شود و یا حذف گردد، فصاحت و بلاغت قرآن، دچار خدشه می‎شود. آهنگ سازمان‌یافتۀ حروف، موجب بر دل نشستن آن در قلب هر انسانی است،[۱] به عبارت دیگر، همسانی صوتی یک کلمه با کلمه ‌دیگر و قرار داشتن اصوات و آواها در یک سیستم صوتی مکرّر و پی در پی، همانند اوزان شعری یا عبارات موزون و آهنگ داخلی و همسانی و هماهنگی اصوات با مفهوم، از جمله شیوه‎هایی است که می‎توان به روشنی در متن قرآن کریم و احادیث پیامبر اکرم (ص) مشاهده نمود.
عالی‎ترین هنر در پیوند میان اصوات و صداها، تلاوت قرآن کریم است، که همواره مورد ستایش پیشوایان دین قرار گرفته است[۲] و در قرآن کریم نیز بدان تأکید شده است.[۳]
در تاریخ، حکایات متعدد و مختلفی در این زمینه به چشم می‎خورد. آیات قرآن در هنگام تلاوت، به گونه‎یی در جان و دل افرادی می‎نشست که آنان را از خود بی خود می‎کرد.
ولید بن مغیره مخزومی، شخصی است که در میان عرب به حسن تدبیر، مشهور بوده است و او را «گل سر سبد قریش» می‎نامیدند. پس از نزول آیات اولیه سوره مبارکه غافر، پیامبر (ص) در مسجد حضور یافت و این آیات را، در حالی که ولید در نزدیکی آن حضرت بود، قرایت فرمود. پیامبر اکرم چون توجه ولید به آیات را مشاهده فرمود، بار دیگر نیز آیات را قرایت نمود. ولید بن مغیره، از مسجد خارج و در مجلسی از طایفه بنی مخزوم حاضر شد و این گونه شروع به سخن نمود:
به خدا سوگند، از محمد سخنی شنیدم که نه به گفتار انسان‎ها شباهت دارد و نه به سخن جنیّان. گفتار او حلاوت خاصی دارد و بس زیباست. بالای آن (نظیر درختان) پُرثمر و پایینِ آن (همانند ریشۀ درختان کهن) پُرمایه است. گفتاری است که بر همه‌چیز پیروز می‎شود و چیزی بر‌ آن پیروز نخواهد شد.[۴]

شعر:
شعر نه تنها از نظر تاریخی، حجم بسیار بزرگی از ادبیات عرب را به خود اختصاص داده، بلکه دیوان زبان عربی و شناسنامۀ تاریخ آن است. اسلام، این کار هنری را به رسمیت شناخت و به تشویق آن پرداخت، به شاعران پایگاهی ارزشمند و والا و وعدۀ ثواب اخروی داد. قرآن، ضمن نکوهش از شاعران بی‎هدف که جز تأمین منافع مادی و ارضای نامشروع احساسات جنسی و غرایز پست حیوانی، محرک و انگیزه‎یی ندارند.[۵] به تجلیل از شعراء و گوینده‌گانی پرداخته که سروده آنان را احساسات پاک و شورانگیز، از عشق به بیان حقیقت، مبارزه با باطل و دعوت به کارهای نیک، برخوردار است.[۶]
پیامبر اکرم نیز درباره ‌این دسته از شعرا فرموده: «ان من الشعر لحکمه؛ پاره‎یی از شعرها دانش و حکمت است.»[۷]
پیشوایان اسلام، همواره از سروده‎های شاعران با هدف استقبال نموده و آن‎ها را مورد احترم و محبت خود قرار می‎دادند. لحظه‎یی که یکی از افراد طایفه بنی کنانه برخاست و از حضرتش اجازه گرفت که اشعاری را که درباره حضرت رسول ـ صلی الله علیه و آله ـ سروده بود، بخواند. حضرت اجازه داد و او اشعار خود را خواند.
پیامبر اکرم درباره او چنین دعا فرمود: «لک لکل بیت قلته بیت فی الجنه؛ در برابر هر بیتی از این اشعار، خانه‎یی در بهشت داری.»[۸]
به دلیل اثرات بارزی که شعر در میدان دفاع از حق و زنده ساختن حقیقت، از خود می‎گذارد، هنگامی که عبدالرحمن بن کعب از پیامبر اکرم درباره شعر سوال نمود، آن حضرت چنین پاسخ فرمود: مرد با ایمان با شمشیر و زبان خود از حریم حق دفاع می‎کند. به خدایی که جان من در دست اوست، سروده‎های شما به‌سان تیری است که به قلب و چشم دشمن می‎نشیند.»[۹]
تمجید از شعر از سوی پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ یا استشهاد او به شعر و حتا شعر سرودن ایشان، نه به این جهت است که شعر یکی از انواع هنر محسوب می‎شود، بلکه از آن روست که شعر ابزاری است در راه بیان حقایق و به همین دلیل نیز آن‌چه در نزد ایشان اهمیت داشت، «مفهوم» شعر بود، نه ساختار و تکنیک و معیارهای هنری، همانند آن‌چه در میدان‎های جنگ به صورت رجز خوانده می‎شد.

هنر قصه در قرآن
یکی از شیوه‎های جذب مخاطبین و تأثیرگذاری مطالب، بیان آن‎ها در قالب داستان است که در تعالیم انبیای الهی ـ علیهم‌السلام ـ و کتاب‎های آسمانی و آموز‎ش‎های دینی، برای پیام‌رسانی بیشتر و تأثیر تربیتی مؤثرتر، مورد توجه قرار گرفته است.
داستان واقعی‌یی که در قرآن کریم مطرح شده، نوعی از طرح حقیقی «واقعیت» است، نه آن که صرفاً «حکایت» یا «کشف» و یا «نگاهی» کوتاه به واقعیتی باشد که در دایره واقعیت‎های ممکن یا محتمل در داستان قرار دارد؛ به عبارت دیگر، داستان‎های قرآن کریم، بر خلاف آن‌چه در داستان‎های ساخته و پرداخته اندیشه بشر است، ساخته و پرداختۀ «حوادث مجهول» نیست، بلکه داستان قرآنی، پرداختن به واقعیت‎های موجود است، پرداختن به واقعیت بر اساس «گزینش»، رخدادها، شخصیت‎ها و محیط‎های مناسب و مورد نظر است. این گزینش و این نحوه پرداختن به واقعیت‎ها، به گونه‎یی است که از داستان‎های ساخته فکر بشر به نام داستان‎های تاریخی، کاملاً متمایز است؛ زیرا داستان‎های تاریخی، به پاره‎یی از حوادث و رخدادهای واقعی می‎پردازند، و برخی از عناصر ساخته و پرداختۀ ذهن را نیز به آن می‎افزایند، این امر در راستای اهداف هنری نویسنده، از جمله تشویق و غیره و نیز در راستای اهداف فکری داستان که نقطه‌نظرات و دیدگاه‎های نویسنده را مطرح می‎کند، صورت می‎گیرد.
افزودن عناصر غیر واقعی باعث می‎شود ویژه‌گی واقعیت عینی از داستان سلب شود، هم‌چنین نبود عناصر هنری و تخیلی نیز، از دیگر سوی، کار را از حالت یک کار هنری خارج خواهد کرد.
عنصر داستانی در قرآن کریم، گاهی یک سوره را به طور کامل و گاهی بخشی از یک سوره را به خود اختصاص داده است. با توجه به این کار در برخی از سوره‎ها تنها یک داستان وجود دارد، و در برخی دیگر بیش از یک داستان. این داستان‎ها بر اساس هدف فکری سوره و رسالت آن شکل می‎گیرند.
داستان‎های قرآنی را می‎توان بر اساس معیارها و اصطلاحات بشری، به «رمان» نظیر سوره یوسف ـ علیه السلام ـ و برخی از داستان‎های حضرت موسی ـ علیه السلام ـ، و نیز به داستان کوتاه، نظیر اکثر داستان‎های قرآنی و حکایات، نظیر اکثر حکایت‎های قرآنی که کلمات نقل شده از کس دیگر، بدون آن‌که حرکت یا صیغۀ آن کلمه تغییر کند، قرآن آن را بیان داشته است، مثل نقل گفتار حضرت موسی ـ علیه السلام ـ در مقابل فرعون و یا نقل گفتار فرعون به حضرت موسی ـ علیه السلام ـ و غیره.
در اصطلاحات بشری، به داستان‎هایی که به «زنده‌گی طولی» شخصیت داستان پرداخته شده باشد، «رمان» گفته می‎شود؛ به عنوان مثال، در سوره‌ شعراء، به «زنده‌گی طولی»، حضرت موسی ـ علیه السلام ـ اشاره شده است و بخش عمده‎یی از سیر زنده‌گی آن حضرت، در آن مطرح شده است؛ از جمله به دریا افکنده شدن ایشان، نجات‌شان از دریا و آزادی ایشان و ورودشان به شهر، کشتن یکی از آن دو نفری که با یکدیگر درگیر بودند، رفتن به مدین، کمک به آن دو دختر، ازدواج‌شان با یکی از آن دو، نزول وحی بر ایشان و رفتن‌ به سوی فرعون و …،‌ در مقابل در «داستان کوتاه»، به یک «مقطع عرضی»، یا وضعیتی استثنایی و بسیط از زنده‌گی شخصیت داستان بسنده کرده است.
از دیگر امتیازات داستان‎های قرآنی از داستان‎های بشری، این است که داستان‎های قرآنی، دارای ساختار هندسی ویژه‎یی است که بر اساس آن تمام جزییات داستان و اجزای آن اعم از آغاز و متن و انتها، دارای پیوندی زنده با یکدیگر است، به نحوی که هر جزیی از داستان یا تکامل و تحولی از جزوِ پیشین آن و یا شرح و تفصیلی بر آن و یا اثری از آن و یا امری در تجانس با آن است و همه اجزا در تابع محور فکریِ واحدی است.
در داستان‎های قرآنی، از اصل «غافلگیری»، یعنی مواجه ساختن خواننده، با وضعیت و یا رخدادی ناگهانی و غیر قابل پیش‌بینی، «تعلیق»، یعنی نگاه داشتن سرّی که تنها پس از گذشت زمان روشن خواهد شد و «تشویق»، یعنی دلبسته کردن خواننده به پیگیری «آن‌چه رخ خواهد داد»، به خوبی استفاده شده است؛ مثلاً می‎توان برای اصل غافلگیری، به داستان حضرت ابراهیم ـ علیه السلام ـ اشاره کرد، این داستان در سوره‌ انبیاء آمده و به واقعه «درهم کوبیدن بت‎ها و نگهداشتن بت بزرگ» پرداخته است که بهترین نمونه از عنصر «غافلگیری»‌ است.
اما عنصر «درنگ و تأخیر»، را می‎توان در داستان «اصحاب کهف»[۱۱] که در آن تعداد اصحاب کهف به عنوان سرّی پوشیده مانده است، مشاهده کرد.
هنر نوشتن
ویژه‌گی نوشته آن است که خطاب به شخص یا اشخاص و یا مردمی مشخص و معین در قالب نوشتار می‎باشد. خداوند متعال در قرآن کریم به قلم نیز ارزش داده و به آن سوگند یاد کرده است: «سوگند به قلم و آن‌چه با قلم می‎نویسند»[۱۲]. از ظاهر آیۀ فوق برمی‎آید منظور از قلم، مطلق هر نوشته‎یی است که با قلم نوشته می‎شود، از این جهت به آن سوگند یاد کرده؛ زیرا قلم و نوشته، از عظیم‎ترین نعمت‎های الهی است که خداوند بشر را به آن هدایت کرده است و به وسیله‌ آن، حوادث غایب از انظار آدمی و معانی نهفته در دل افراد را ضبط می‎کند. به همین منظور نیز یکی از نعمت‎های الهی به شمار رفته است.
صورت‎های هنری یاد شد، نمونه‎یی از جلوه‎های هنری قرآن کریم بود که بدون آن‌که به‌طور مستقیم، به مقوله هنر بپردازد، مطالب گُهربار خود را در قالب هنر‎های گوناگون بیان کرده است.[۱۳]

پی‌نوشت:
۱ـ اعجاز قرآن، سید رضا مؤدب، انتشارات احسن‌الحدیث.
۲ـ مجله فقه، شمارۀ چهارم و پنجم، ویژۀ هنر، تابستان و پاییز ۱۳۷۴، ص ۱۲٫
۳ـ مزمل، آیه ۴٫
۴ـ مجمع‌البیان، ج ۱۰، ص ۵۸۴٫
۵ـ شعراء، ۲۲۶ – ۲۲۴٫
۶ـ شعراء، ۲۲۷٫
۷ـ تفسیر ابن کثیر، ج ۳، ص ۳۵۴٫
۸ـ امالی شیخ طوسی، ص ۴۶٫
۹ـ الغدیر، ج ۲٫
۱۱ـ کهف، ۱۲ ـ ۱۰٫
۱۲ـ سوره قلم، آیه ۱٫
۱۳ـ زیبایی و هنر از دیدگاه اسلام، محمدتقی جعفری، چاپ سوم، زمستان ۱۳۶۹٫