کتابِ «احمدشاه مسعود و تحولات دهۀ هشتاد»، اثری از داکتر صاحب‌نظر مرادی، تاریخ‌نگار و پژوهشگرِ پُرکار افغانستان است که از نشانی بنیاد شهید مسعود به نشر رسیده است.
این کتاب در ۳۱۷ برگ و دو هزار نسخه به سال ۱۳۸۵ خورشیدی در کابل به نشر رسیده که زحمت صفحه‌آرایی آن را واحد انتشارات بنیاد شهید مسعود به دوشت داشته و حروف‌چینی آن را فرامرز فرهاد مرادی و همایون سید انجام داده اند.
کتابِ «احمدشاه مسعود و تحولات دهۀ هشتاد»، در پنج فصل و مسایل مرتبط به هم ارایه شده است که کارنامۀ شهید احمدشاه مسعود را از دوران کودکی تا روز شهادت تحلیل و روایت کرده است.
فصل نخست این کتاب شامل عنوان‌های: احمدشاه مسعود در مقاطع زنده‌گی؛ مسعود از کودکی تا رویکرد به مبارزۀ سیاسی-نظامی؛ مسعود، افغانستان و انقطاب‌های جهانی؛ احمدشاه مسعود در پویۀ جهاد افغانستان؛ نجیب‌الله، سیاست مصالحۀ ملی و مجاهدین؛ تعدد احزاب سیاسی و تدبیر پارلمان؛ اصلاحات مصالحۀ ملی و خروج ارتش شوروی؛ حمله به جلال‌آباد و خوست و نجیب در تلک صلح ملل متحد را در بر دارد.
داکتر صاحب‌نظرمرادی در «توضیح مختصر در بارۀ این اثر» نوشته است: سخن گفتن در بارۀ حوادث بیشتر از دو دهۀ گذشته در افغانستان، قضاوت و داوری در برابر خون بیشتر از دو میلیون شهید و سرنوشت غم‌بار معلولان و آواره‌گان جنگی می‌باشد. از این‌رو، هیچ نویسنده و تحلیل‌گری در این خصوص نباید برای نمکین ساختن جملات و آهنگین ساختن تعبیرات خود کاربرد دقیق واژه‌ها را نادیده انگارد و برای ارضای خاطر محبان و معاندان، شخصیت‌های بزرگ امانت تاریخی و ملی خود را در گنداب نگرش‌های جانب‌دارانه بیالاید.
مقاطعۀ شمال با مرکز (شورش جنرال دوستم علیه نجیب‌الله)؛ ورود مجاهدان به کابل؛ ورود حضرت صبغت‌الله مجددی؛ جنرال دوستم و جنبش ملی شمال؛ دولت مجاهدان برهم زنندۀ رول معمول در سنت دولت‌داری افغانستان؛ حکومت استاد ربانی، مرحلۀ تشدید؛ تدویر شورای حل و عقد و پیامدهای آن؛ جلسۀ جلال‌آباد و پیامدهای آن؛ سفر جنرال دوستم به کابل و سفر استاد ربانی به ترکیه؛ تشکیل کودتای شورای هم‌آهنگی و تدویر جلسۀ هرات بحث‌های آمده در فصل دوم این کتاب اند.
فصل سوم کتابِ «احمدشاه مسعود و تحولات دهۀ هشتاد»، شامل بحث‌های چون: طالبان از ظهور تا سلطۀ پنج‌ساله بر افغانستان؛ تصرف قندهار؛ تصرف هلمند، زابل و غزنی؛ تصرف قندوز توسط شورای نظار و تقرب طالبان بر کابل؛ تصرف هرات؛ موضع امریکایی‌ها در قضیۀ افغانستان؛ تلاش‌های سیاسی-نظامی دولت با مخالفان و توظیف مجدد حکمتیار به پست صدارت و سقوط جلال‌آباد می‌باشد.
آقای مرادی در فصل چهارم این کتاب به بحث و تحلیل این عنوان‌ها پرداخته است: سقوط شهر کابل؛ اقدامات سخت‌گیرانۀ طالبان و نگرانی‌های جامعۀ جهانی‌؛ قیام مردم شمالی و تلاش‌های طالبان؛ اتحاد ملک با طالبان و سقوط شمال؛ نخستین قیام مردم شمال در برابر طالبان؛ انتخاب جنرال ملک به رهبری جنبش و ادامۀ جنگ‌ها با طالبان؛ دور جدیدی از تحرکات طالبان در شمال و مرکز افغانستان؛ منصوبیت غفوری به پست صدارت؛ سقوط تاشقرغان و محاصرۀ مزارشریف؛ سفر احمدشاه مسعود به مزارشریف؛ جنگ حزب وحدت و جنبش در مزارشرسف؛ اتحاد احزاب شیعه؛ استقرار صلح تاجیکان و وقوع زلزلۀ مدهش در تخار و بدخشان.
اما فصل پنجم و آخر کتاب این عنوان‌ها را در خود دارد: آخرین سقوط طالبان شمال به دست طالبان؛ شکل‌گیری نهادهای فرهنگی پناه‌گزینان در تاجیکستان؛ وضع اجتماعی و سیاسی بامیان؛ بامیان چگونه سقوط کرد؛ تلاش سیاسی و مقاومت نظامی؛ فرار اسماعیل خان از زندان طالبان در قندهار؛ آخرین فشار بالای تالقان؛ طالبان در تصرف بدخشان ناکام ماندند؛ کمترین خواستۀ پاکستان؛ انفجار مجسمه‌های بودا در بامیان؛ احمدشاه مسعود در گذار به حرکت جدید؛ احیا و تقویت جبهۀ نظامی؛ جمع آمد روزنامه‌نگاران در شهرک خواجه بهاالدین؛ شهادت ملکوتی قهرمان ملی و شهادت مسعود، تکانه‌یی در تعویض تاریخ افغانستان.
این کتاب در واقع، تاریخ تحولات افغانستان در دهۀ هشتاد را پیگیری می‌کند که شهید احمدشاه مسعود چهرۀ اصلی و متحول کنندۀ حوادث این مقطع تاریخ افغانستان است.
آقای مرادی موضوعات آمده در این کتاب را به گونۀ زنجیره‌یی روایت کرده و بیشتر از یادداشت‌های شخصی و خاطراتش استفاده برده، چون خود ناظر بخش زیادی از این حوادث بوده و حتا در شکل‌گیری اتفاقاتی نیز سهم داشته است. از همین‌جا است که می‌توان گفت، کتابِ «احمدشاه مسعود و تحولات دهۀ هشتاد»، مسایل دست اول را به روایت گرفته است.
آقای مرادی در برگ‌های پایانی این کتاب نوشته است: پیشبینی‌ها و ایستای‌‌ها جبهۀ مقاومت به رهبری احمدشاه مسعود در برابر طالبان، القاعده و حامیان منطقه‌یی و بین‌المللی آنان، در حقیقت تصویر زنده‌یی از مسعود به حیث مبارز خسته‌گی‌ناپذیر ضد تروریسم و بنیادگرایی را در روند مبارزات ملل جهان و افغانستان نقش و ثبت کرده است و با این تحولاتِ استخوان‌شکن که سه دهه بر حیات مردم ما مستولی گردید، چهره‌های فراوانی را به‌وجود آورد که در صدر آنان، مسعود نه‌تنها به نام شیر پنجشیر مشهور گردید، بلکه تصویر خود را در سکۀ زمانه‌ها به حیث قهرمان ملی افغانستان جاودانه نقر زد.
کتابِ «احمدشاه مسعود و تحولات دهۀ هشتاد» برای مستندسازی حوادث عکس‌های را نیز در خود جا داده، اما صفحه‌آرایی کتاب با توجه به محتویات آن مرغوب و حرفه‌یی نیست. مورد دیگر هم این‌که نیاز به بازچاپ این کتاب زیاد است و امید با برگ‌آرایی و ویرایش تازۀ بازچاپ، این کتاب به دسترس علاقه‌مندان تاریخ افغانستان قرار گیرد.