بخش سوم/

منابع رشید رضا در تفسیر قرآن کریم
رشید رضا در تفسیر آیات قرآن کریم، از تفسیر قرآن به قرآن استفاده می‌کند؛ به‌ویژه وقتی ‌که آیاتِ متعددی در یک موضوع تکرار شوند، و سپس از احادیثی که نزد او به صحت رسیده‌اند، کمک می‌گیرد و به تفسیر سلف صالح از صحابه و تابعین توجه زایدالوصفی دارد و اسالیب زبان عرب و سنت‌های خدا در هستی را نیز فراموش نمی‌کند و از تمام این منابع در پهلوی عقل آزاده‌اش و بدون تقلید از مفسرین دیگر ـ مگر در مواردی که سخنان ایشان مورد پذیرش وی قرار می‌گیرد، به ویژه از سخنان استادش محمد عبده ـ استفاده می‌کند.
با وجود این‌که رشید رضا به‌ویژه پس از وفات استادش محمد عبده در موارد متعددی با وی مخالفت کرده است، با وجود این، هدف هر دو از تفسیر قرآن کریم یکی بوده است و آن، راهنمایی مردم به سعادت دنیوی و اخروی که رشید رضا بر این امر بارها تصریح کرده می‌گوید: «هدف ما از این تفسیر، بیان معانی قرآن و راه‌های هدایت شدن به آن در عصر حاضر است».
روش رشید رضا در تفسیر المنار
اسلوب و روش رشید رضا، روشی‌ست که آن را استادش محمد عبده در تفسیر قرآن برگزیده بود؛ طوری‌که به اقوال مفسرین مقید نیست و در نص قرآن، حکم به عقیده‌یی نمی‌کند و وارد بحث اسرائیلیات نمی‌شود و به توضیح مبهماتِ قرآن کریم نمی‌پردازد و دلبسته‌گی‌یی به احادیث موضوعی ندارد؛ بلکه آن‌ها را رد می‌کند و از مباحث لفظى چون مسایل نحوى، اعرابى و بلاغى به اندازه‌یى سخن مى‌گوید که فهم آیه بدان بسته‌گى داشته باشد و نه بیشتر از آن، و قرآن را به گونۀ ساده و روان تفسیر می‌کند که به دور از اصطلاحات علمى مختلف باشد و مشکلات قرآن را توضیح می‌دهد و به رد شبهاتی که پیرامون قرآن کریم وارد شده است، می‌پردازد و در بخش مربوط به احکام و مباحث فقهى قرآن، بیشتر به فلسفۀ احکام و مصالح فردى و اجتماعىِ آن‌ها روى مى‌آورد و سخن مى‌گوید، و از دستورات عبادى، اخلاقى، فقهى، فردى و عمومى قرآن، درس و برنامه‌یى در جهت اصلاح و بهبود اجتماع مسلمانان ارایه مى‌کند.
اما پس از وفات استادش محمد عبده در برخی مباحث به‌ویژه مسایل اجتماعی، از روش استاد خود خارج می‌شود. آن‌هم به این خاطر که رشید رضا در عرصۀ روزنامه‌نگاری کار می‌کرد و از طریق مجلۀ المنار با مخاطبانِ مختلف و گرایش‌های گوناگون سروکار داشت، و با انتخاب روشی متفاوت، خواسته است که با گرایش‌های مختلف همگام شود طوری‌که متدین را بر دینداری‌اش ثابت‌قدم سازد و ملحد را از الحادش باز دارد، و زیبایی‌های اسلام را به رخِ همه‌گان بکشد تا کافران و ملحدان از کفر و عنادِ خود دست کشیده و به سوی اسلام بیایند.
دیدگاه‌های رشید رضا در تفسیر
دیدگاه‌های وی به‌سان آرای استادش محمد عبده استوار بر آزادی کامل در رأی و توجه زیاد به فهم شخصیِ خود و اعتماد بیش از حد به اندوخته‌های علمی‌اش و عدم پابندی به برخی مسلمات نزد علمای دیگر می‌باشد؛ به همین لحاظ دیدگاه‌های شاذ و نادری در تفسیر قرآن کریم ارائه کرده است که در برخی از آن‌ها مستقل بوده و در برخی دیگر از استاد خود، محمد عبده پیروی کرده است. مثلاً دربارۀ کسانی‌که مرتکب گناهان کبیره می‌شوند، می‌گوید که آن‌ها اگر بمیرند و توبه نکنند، در دوزخ جاودانه خواهند ماند؛ درحالی‌که در مذهب اهل سنت و جماعت این است که صاحبان گناهان کبیره مدتِ زیادی در دوزخ می‌مانند و سپس از آن خارج می‌شوند و لفظ «خلود» که در قرآن کریم در باب مجازات مرتکبان کبیره مانند رباخواران و قاتلان نفس آمده است را مفسرانِ دیگر به معنای «مکث طویل» تفسیر کرده‌اند تا با اصولی که در عقاید و فقه دارند، جور بیاید که معاصی موجب خلود در آتش دوزخ نمی‌شوند. (تفسیر المنار۳/۸۳).
پناه بردن به مجاز و تشبیه
صاحب المنار برخی از الفاظ قرآن را از ظواهر آن، برگردانده و حمل به مجاز و یا تشبیه می‌کند. زمانی به این کار دست می‌زند که اجرای آن لفظ بر حقیقتش بعید و یا غریب به نظر آید، و این روشی‌ست که محمد عبده و برخی از علمای قرن‌های گذشته از جمله زمخشری و معتزله آن را برگزیده بودند.
به گونۀ مثال، صاحب المنار زمانی‌که به تفسیر آیت ۴۷ سورۀ النساء می‌پردازد «یَا أَیُّهَآ الذین أُوتُواْ الکتاب آمِنُواْ بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقاً لِّمَا مَعَکُمْ مِّن قَبْلِ أَن نَّطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّهَا على أَدْبَارِهَآ»: «اى کسانى که کتاب (خدا) به شما داده شده به آن‌چه (بر پیامبر خود) نازل کردیم و هماهنگ با نشانه‌هایى‌ست که با شما است، ایمان بیاورید پیش از آن‌که صورت‌هایى را محو کنیم و سپس به پشت سر بازگردانیم». می‌بینیم که مراد آیت را چنین بیان می‌دارد: «اى کسانى که کتاب (خدا) به شما داده شده، به آن‌چه (بر پیامبر خود) نازل کردیم و هماهنگ با نشانه‌هایى‌ست که با شما است، ایمان بیاورید پیش از این‌که وجوه مقاصدتان را که برای کید در برابر اسلام روی آورده بودید، محو کنیم و سپس آن را به پشت برگردانیم، به گونه‌یی که اسلام را بر شما آشکار و پیروز سازیم، و شما را به‌خاطر این‌که زیر نام دین و علمی که پیامبران آورده‌اند، رسوا سازیم، آن‌ها در زمان نزول آیت جایگاه و معرفت و قدرتی داشتند، و با چنین تفسیری ما (طمس) و (رد به اعقاب) را معنوی می‌دانیم، نه مادی»(تفسیر المنار۵/۱۱۸). سپس برخی از اقوال چند تن از تابعین را نیز دربارۀ این آیت بیان کرده و در اخیر به آن‌چه که خود و استادش محمد عبده به آن باور داشته‌اند، تمسک جسته است.
دیدگاه رشید رضا دربارۀ سحر
صاحب المنار سحر را نوعی تمویه و فریب می‌داند. به گمان وی، برخلاف آن‌چه اهل سنت باور دارند، سحر حقیقت ندارد و با این سخن، وی با استاد خود محمد عبده و معتزلی‌ها و برخی از احناف مانند امام جصاص اتفاق نظر دارد، به همین لحاظ وقتی‌که این قول خداوند را تفسیر می‌کند «و اگر نامه‌یى بر روى صفحه‌یى بر آن‌ها نازل کنیم و (علاوه بر دیدن) آن را با دست‌هاى خود لمس کنند، باز کافران مى‌گویند این چیزى جز یک سحر آشکار نیست!»(ال عمران:۷) می‌گوید: «این آیت دال بر این است که سحر خدعۀ باطل بوده و تخیلی است که چیزهای غیر واقعی را به شکل واقعیت نشان می‌دهد». (تفسیر المنار۷/۲۶۰)
گرچه محمد عبده آن حدیث بخاری را که دال بر مسحور شدن پیامبر است رد کرده است؛ اما رشید رضا این حدیث را رد نکرده، بلکه آن را تأویل نموده و گفته است که مسحور شدن پیامبر از قبیل بند شدن از زن‌ها بوده است، و کسانی را که این حدیث را رد کرده‌اند، آن‌ها را معذور پنداشته و گفته که راوی حدیث که هشام است، از طرف بسیاری از علمای جرح و تعدیل مورد طعن قرار گرفته است.
دیدگاه رشید رضا دربارۀ شیاطین
رشید رضا به این باور است که شیاطینِ جنی جز فریب دادنِ انسان‌ها دیگر تسلطی بر آن‌ها ندارند. وی می‌گوید: «هرآن‌چه را که برخی از دجال‌ها از تسلط شیطان یا پادشاهان جن بر برخی از مردم ادعا می‌کنند و می‌گویند که آن‌ها به انسان‌ها نفع و یا ضرر می‌رسانند، همه دروغ و ترفندی‌ست که شیاطینِ انس آن را انجام می‌دهند».
رشید رضا و دیدگاه او دربارۀ جن
رشید رضا معتقد است که انسان‌ها اجنه را به هیچ وجه نمی‌بینند و کسی‌که ادعای دیدن جن را کند، ادعای وی توهمی بیش نبوده و واقعیت خارجی ندارد، و یا شاید آن مدعی حیوانِ عجیبی مانند میمون را دیده و گمان کرده که یکی از افراد جن است. سپس در حاشیۀ تفسیر خویش، حدیث ابوهریره را که در صحیح بخاری آمده است، ذکر می‌کند که شیطانی می‌آمد و خرماهای صدقه را از نزد ابوهریره می‌برد و او آن را می‌دید. و احادیث دیگری را نیز ذکر کرده که دال بر این‌اند که انسان، اجنه را می‌بیند. سپس بعد از ذکر این روایات می‌گوید: «درست این است که در تمام این روایت‌ها حدیث صحیحی وجود ندارد». (المنار ۷/۴۳۹)
افزون بر این، در جای دیگری دربارۀ جن می‌نویسد: «متکلمان مى‌گویند: جن اجساد زنده و غیرقابلِ رؤیت اند و ما در المنار بارها گفته‌ایم که موجودات زنده و نامرئى‌یی که در زمانِ ما به‌وسیلۀ میکروسکوپ کشف و شناخته شده و میکروب نامیده مى‌شوند، ممکن است نوعى از جن باشند؛ زیرا ثابت شده که این میکروب‌ها منشای بسیارى از بیماری‌ها هستند».(المنار ۳/۹۶)
دیدگاه رشید رضا دربارۀ معجزات پیامبر اسلام
رشید رضا پس از بررسى یکایکِ آیاتِ وارده در معجزات پیامبر گرامی اسلام علیه‌السلام چنین نتیجه مى‌گیرد که جز نزول قرآن کریم، معجزۀ دیگرى براى نبوت پیامبر صلی‌الله علیه وسلم رخ نداده است. وى در توجیه موضوع انشقاق قمر که در قرآن مطرح شده است، مى‌نویسد: «روایات وارده دربارۀ «شق القمر» ضعف‌ها و نقصان‌هاى بسیارى در سند و متنِ آن‌ها وجود دارد و نیز اشکال‌هاى علمى، عقلى و تاریخى که ما آن‌ها را در جلد سوم المنار آورده‌ایم، بر این داستان وارد است و نیز در همان‌جا گفته‌ایم که آیات قرآن و روایاتِ موجود در صحیحین که مؤید آیات هستند، دلالت دارند که معجزۀ نبوت پیامبر اسلام جز قرآن نبوده است. چه این‌که اگر بنا بود پیشنهادهاى مشرکان در آوردن معجزه‌هاى حسى پذیرفته شود، باید پیشنهاد آنان در نزول عذاب استیصال نیز پذیرفته مى‌شد». (المنار ۳/۳۳۲)
رشید رضا با وارد کردن طعن در احادیثی که مبین انشقاق قمر است، خیالِ خود را راحت کرده و در جای دیگر، آیتی را که مبین انشقاق هست، انشقاق در آن را تعبیر به ظهور جحت نموده است.
همچنان رشید رضا در موارد متعددی در مسایل فقهی، با جمهور فقهاء مخالفت ورزیده که بیانِ هریک از آن مسایل، از حوصلۀ بحثِ ما خارج است.
رشید رضا و تفسیر مبهمات قرآن
بخش‌ها و نکته‌هایى از قرآن که شامل جزییات قصص قرآن، امور غیبى چون حقیقت فرشته‌گان، ابلیس، جن، بهشت و… صفات خداوند و… مى‌شود، مباحثى‌ست که در شمار مبهمات قرار دارد. برخى تفاسیر پیشین با تکیه بر نقل‌ها و گاه روایات مخدوش، به شرح آن‌ها پرداخته‌اند، اما در تفسیر المنار، این‌گونه مباحث مورد پردازش قرار نگرفته است. ذهبى در این‌باره مى‌نویسد:
«استاد امام (محمد عبده) چون دیگر مفسران نبود که با توسل به اسرائیلیات به شرح و بسط مبهماتِ قرآن بپردازد، بلکه به‌طور دقیق خلاف این شیوه عمل مى‌کرد واز فرو رفتن در مبهمات پرهیز داشت؛ زیرا باور داشت که خداوند ما را مأمور به شرح مبهمات و جزییات قرآن نکرده است؛ زیرا اگرچنین چیزى از ما مى‌خواست، به‌وسیلۀ قرآن یا سنّت نبوى به ما خبر مى‌داد». در تفسیر المنار به هنگام بحث از چگونه‌گى آموزش سحر، از سوى هاروت و ماروت به مردمان که در آیۀ ۱۰۲ سورۀ بقره آمده است، می‌نویسد: «براى ما روا نیست که دربارۀ آن‌چه قرآن به صورتِ اجمال ذکر کرده است، حکم کنیم و آن را به یکى از وجوه اجمالى که گفته شد، حمل کنیم. اگر خداوند خیرى در بیان آن مى‌دانست، بى‌شک براى ما بیان مى‌کرد و ما بارها به این مطلب تصریح کرده‌ایم». (المنار ۱/۴۰۴)
رشید رضا در بحث تعیین بهشت آدم مى‌نویسد: «ما را نشاید که از تعیین بهشت آدم و این‌که در چه مکانى بوده است، بحث کنیم و این همان مذهب سلف است و کسانى که از اهل سنّت یا غیر ایشان در تعیین مکان بهشتِ آدم کندوکاو کرده‌اند، دلیل بر کارِ خویش ندارند». (المنار ۲/۲۷۷)
در پیش گرفتن این روش، اثر قابل توجهی در کاهش روایات اسرائیلى در تفسیر المنار داشته است.
تفسیر المنار و روایت‌های تفسیری
طوری‌که در بالا اشاره کردم، پس از درگذشت محمد عبده، رشید رضا راه و روشِ خود را در زمینه‌های مختلف، به‌ویژه در زمینۀ استفاده از روایات تفسیری، تغییر داد و در تفسیر المنار حجم قابل ملاحظه‌یی از روایات را داخل کرد؛ اما بازهم روایات تفسیری، کمتر مورد توجه رشید رضا بوده است؛ به ویژه اگر المنار را با تفاسیر دیگر مقایسه کنیم. علتِ آن این است که هسته‌گذار این تفسیر که محمد عبده بوده است، به این باور بود که اهل کتاب، زنادقه، فارسى‌زبانان و جعالان حدیث، سره و ناسرۀ مرفوعات و اسرائیلیات را به هم آمیخته و از درجۀ اعتبار حدیث به میزان چشم‌گیرى کاسته‌اند. تعصبات قومى، فرقه‌یى و تطمیع حاکمیت‌هاى سیاسى نیز در شیوع و نشرِ این‌گونه روایات کمک کرده است: «بیشترین تفسیر مأثور به‌وسیلۀ زندیق‌هاى یهود، فارسیان و علماى اهل کتاب که اسلام آورده بودند، به دست راویان حدیث رسیده است». (المنار ۱/۸)
سوءظن المنار به روایت‌های تفسیری علاوه بر تقلیل بخشیدن به روایات در این تفسیر، نتایج دیگری نیز در پی داشته است، از جمله این‌که…