یک گزارش تازۀ دیدبان حقوق بشر، نشان می‌دهد که حدود دو سوم دختران در افغانستان از آموزش و پرورش در مکتب‌ها محروم اند. لیزا گاردولز، مسوول بخش حقوق بانوان در سازمان دیده‌بان حقوق بشر می‌گوید: با وجود بهبود دسترسی به تعلیم و تربیت، اما نگرانی‌های امنیتی و سنت‌های اجتماعی مانع اصلی دسترسی دختران به مکتب می‌شود.
در این گزارش با ۲۴۹ تن در ولایت‌های کابل، قندهار، ننگرهار و مزارشریف گفت‌وگو شده است، مصاحبه شونده‌گان دختران با سن ۱۴ – ۱۸ بوده‌اند که نسبت مشکلات نتوانسته‌اند تحصیلات خود را به اتمام برسانند.
یافته‌های این گزارش نشان می‌دهد که با وجود تلاش‌های حکومت افغانستان و سازمان‌های بین‌المللی در راستای تقویت آموزش و پرورش دختران، هنوز این قشر در جامعه به مراتب عقب‌تر از پسران قرار دارند و تنها یک سوم درصد دختران در حال حاضر به مکتب می‌روند.
سازمان حقوق بشری تخمین زده است که تقویت دسترسی دختران به آموزش و پرورش کاری نیست که تکمیل شده باشد، هرچند که حکومت و تمویل‌کننده‌گان پیشرفت قابل ملاحظۀ در این خصوص داشته‌اند.
این گزارش می‌نویسد که پس از ایجاد ادارۀ موقت در سال ۲۰۰۱ دولت افغانستان و تمویل‌کننده‌گان برای تقویت دست یافتن تمام دختران به درس و تعلیم وعده کرده بودند، اما بدامنی، فقر و بیجا شدن خانواده‌ها جلو دختران را از مکاتب رفتن گرفته است.
دیده‌بان حقوق بشر گفته که هرچند در زمان حاکمیت طالبان شمار بسیار اندک دختران درس می‌خواندند و حتا تعدادی آن‌ها در صنف‌های مخفی شرکت می‌کردند. اما پس از سقوط رژیم طالبان در سال ۲۰۰۱، تقویت دسترسی دختران به مکتب به موضوع کلیدی بسیاری تمویل‌کننده‌گان و حکومت افغانستان تبدیل شد، درحالی‌که ادامه جنگ مانع پیشرفت در این عرصه شده است.
به نوشتۀ دیده بان حقوق بشر، در افغانستان۴۱ درصد مکتب‌ ساختمان ندارند و بسیاری کودکان نسبت دوری راه مجبورند به مکتب اصلاَ حضور نیابند، هم‌چنان در این گزارش آمده است که دوری راه و ناامنی، خطر سوی قصد، اسید‌پاشی و فقر به ویژه مانع رفتن دختران به مکتب می‌شود.
در گزارش آمده است: خانواده‌ها برای پوره کردن هزینۀ مکتب، ممکن به پسران اولویت قایل شوند. این برای دختران دشوار است که بر موانع‌‌های موجود غلبه کنند، هم‌چنان کمبود آموزگاران زن و زیرساخت‌ها از موضوعاتی هستند که بیشتر دختران را متاثر می‌سازند.
در این گزارش از قول مسوولان دولت افغانستان ذکر شده است که بیش از ۳،۵ میلیون کودک از آموزش و پرورش در کشور محروم‌اند که از میان ۸۵ درصد را دختران تشکیل می‌دهند و تنها ۳۵ دختران جوان و ۶۶ درصد پسران در این کشور باسواد هستند.
در این گزارش هم‌چنان، آمده که از مجموع آموزگاران ۲۰ درصد آن را بانوان تشکیل می‌دهند و نسبت سنت‌های اجتماعی به دانش آموزان دختر اجازه داده نمی‌شود تا زیر دست آموزگاران مرد درس بخوانند.
در گزارش هم‌چنان. آمده است که بادر نظر داشت سنت‌های اجتماعی دخترانی که مکتب می‌روند برچسب زده می‌شوند و به این ترتیب، هر اندازۀ که دختران بزرگ‌تر می‌شوند، دسترسی‌شان به مکتب کاهش می‌یابد. هم‌چنان، در ساحاتی که مکتب در قلمرو طالبان قرار دارد برای دختران تا صنف‌های محدود اجازه درس خواندن داده می‌شود و یا هیچ اجازه داده نمی‌شود.
در این گزارش تذکر یافته است که بیشتر مکاتب در ولایت دایکندی ساختمان و مواد درسی ندارند، دفتر ولایتی کمیسیون حقوق بشر افغانستان در دایکندی اخیرا با انتشار گزارشی گفته است که بیشتر مکاتب این ولایت، نه تنها ساختمان بل ابتدایی ترین امکانات لازم را ندارند. همچنین اکثریت دانش آموزان به مواد درسی دسترسی ندارند.
هم‌چنان، مسوولان آموزش و پرورش در غرب افغانستان می‌گویند که دروازه بیش از ۱۸۵ باب مکتب در ولایت‌های هرات، فراه، بادغیس و غور به روی دانش آموزان مسدود اند که این خود ۳۴ هزار دانش آموز را از نعمت آموزش محروم کرده‌ است.
دیده‌بان حقوق بشر از قول وزارت معارف افغانستان می‌گوید که با آن که عرصه آموزش و پرورش در چهارده سال گذشته دست‌آوردهای زیادی داشته است، اما هنوز هم حدود سه و نیم میلیون کودک از رفتن مکتب محرومند. از جانب دیگر، کیفیت آموزش در افغانستان پایین است.
افزایش ناامنی در افغانستان در سال جاری باعث مسدود شدن حدود ۱۰۰۰ مکتب شده است که دوبرابر مکتب‌های مسدود شده در سال پشین است. به این ترتیب، دسترسی کودکان به تعلیم و تربیت در افغانستان کمتر شده است.
در حالی که حکومت افغانستان از روز جهانی سواد تجلیل کرد ، اما هنوزهم ۶۱ درصد مردم این کشور بی‌سواد هستند. حکومت می‌پذیرد که برنامه‌های سواد آموزی دلیل کمبود بودجه و سنت‌های دست و پا گیر موفقیت چندانی نداشته است.
نذیره، دختر ۱۵ ساله‌‌یی که برای این گزارش مورد مصاحبه قرار گرفته، گفته است که خواهر کلان‌اش اجازه نیافته است به مکتب برود و این صرفاَ یک شانس است که او پنج سال است می‌تواند مکتب برود.
او گفته است که وقتی که کاکای کلانش زنده بود به کسی اجازه نمی‌داد تا به مکتب برود. اما پس از وفات او حالا من می‌تواند مکتب برود. در گزارش آمده است که با وجود این، خانواده این دختر زمانی که او ۱۲ ساله شد، مانع مکتب رفتن او شدند.
دیدبان حقوق بشر از حکومت افغانستان خواسته است که برای دسترسی جهانی به آموزش و پرورش تدابیری مانند رفع مکلفیت “یونیفورم” بلند بردن امیتیازات آموزگاران، تشویق آموزگاران زن و اجباری سازی آموزش و پرورش را روی دست بگیرد.