بخش نخست/

مسالۀ نیازهای انسان و طبقه‌بندی و تأمل راجع به آن، یکی از مباحث جالب و بااهمیتی است که تاکنون مورد توجه اندیشمندان مختلفی، اعم از روان‌شناس یا فیلسوف و… قرار گرفته است. در این مقاله پنج نظریه در خصوص نیازهای انسان به اجمال بیان می‌‌گردد که سه نظریه متعلق به غربی‌ها و دو نظریه متعلق به متفکران اسلامی است.
یکی از مهم‌ترین نظریه‌ها در خصوص نیازهای آدمی متعلق به هنری الکتزاندر ماری، روان‌شناس امریکایی متولد ۱۸۹۳ است. وی برای انسان ۲۰ نیاز برمی‌شمرد که عبارت‌انداز:
۱) نیاز به رضایت و تحمل مصایب
۲) نیاز به پیروزی
۳) نیاز به دوست داشته شدن
۴) نیاز به پرخاش
۵) نیاز به خود مختاری
۶) نیاز به جبران شکست
۷) نیاز به حفظ حیثیت
۸) نیاز به احترام و بزرگداشت
۹) نیاز به تسلط داشتن
۱۰) نیاز به خودنمایی
۱۱) نیاز به دوراندیشی
۱۲) نیاز به پرهیز از شکست
۱۳) نیاز به ناتوان‌نوازی
۱۴) نیاز به نظم و ترتیب
۱۵) نیاز به بازی
۱۶) نیاز به دور افکندن
۱۷) نیاز به لذت حسی
۱۸) نیاز به لذت جنسی
۱۹) نیاز به پشتیبانی شدن
۲۰) نیاز به درک حقایق.
یکی دیگر از نظریه‌های مهم در خصوص نیازهای انسان متعلق به اریک فروم، روان‌شناس برجسته و محبوب آلمانی متولد ۱۹۰۰ است. او مهم‌ترین فرق انسان با حیوان را در نیازهای اختصاصی آدمی می‌داند و برای انسان پنج نیاز برمی‌شمرد: ۱ـ نیاز به تعالی؛ ۲ـ نیاز به پیوند و بسته‌گی؛ ۳ـ نیاز به همانندی؛ ۴ـ نیاز به رجوع به اصل؛ ۵ـ نیاز به وسایل ادراک جهان پیرامون.
بعد از ذکر اجمالی این دو نظریه، به سراغ معروف‌ترین نظریه‌ها در خصوص نیازهای آدمی که نظریۀ مزلو (۱۹۰۸و۱۹۷۰) روان‌شناس امریکایی است، می‌رویم و کمی با تفصیل در مورد آن سخن می‌گوییم، زیرا این نظریه در مورد نیازهای انسانی، نظریه‌یی بنیانی محسوب می‌شود. این نظریه مبتنی بر پنج فرض عمده دربارۀ ماهیت انسان است:
۱) اصل منسجم بودنِ وجود انسان. هر انسان یک کل منسجم و نظام‌یافته است.
۲) اصل موقتی بودن ارضای نیاز. ارضای نیازهای انسان جنبۀ موقتی دارد؛ یعنی هرگز یک نیاز انسان به طور دایمی ارضا نمی‌شود.
۳) اصل تنوع نیازهای آگاهانۀ انسان. نیازهای آگاهانۀ انسان‌ها متنوع‌تر از نیازهای نهانیِ آنان است.
۴) اصل کاهش شدت نیاز ارضا شده. هرگاه یک نیاز تا حدودی ارضا شود، تا مدتی محرک رفتاری وی نخواهد بود؛ یعنی پس از ارضای هر نیاز، انسان موقتاً سعی می‌کند تا سایر نیازهای ارضا نشدۀ خود را برطرف سازد.
۵) اصل توالی نیازهای انسانی به ترتیب بر مبنای یک سلسله مراتب نسبتاً قابل پیش‌بینی، مطرح می‌شوند و از نیازهای ابتدایی و سطح پایین تا نیازهای سطح عالی امتداد می‌یابند؛ به این ترتیب، هر سطح از نیازهای انسان فقط هنگامی فعال می‌شود که نیاز سطح پایین‌تر از آن ارضا شده باشد.
البته دو اصل کمبود و توالی فقط در مورد نیازهای سطح پایین صدق می‌کند؛ یعنی با ارضای نیازهای سطح بالا، تمایل به ارضای بیش‌تر آن‌ها شدت می‌یابد.
به نظر مزلو، نیاز بر کمبود جسمانی یا روانی دلالت دارد که فرد را مجبور می‌کند که برای رفع آن تلاش کند. آشنایی با این مفهوم برای مدیران اهمیت دارد؛ زیرا نیاز موجب ایجاد تنش در فرد می‌شود و ممکن است بر نگرش و رفتار کاری وی اثر بگذارد.