بخش نهم/

رجال جماعه
شاگردان امام که از رجال ائمه سته بوده و همه از ایشان حدیث روایت کردند و به عبارتِ دیگر رجال جماعه اند، قرار ذیل اند:
-۱ عمرو بن محمد ۲- محمد بشرعبدی -۳ اسحاق الأزرق ۴- وکیع ۵- جعفر بن عون ۶- أسباط بن محمد ۷- علی بن مسهر ۸- فضل بن موسی ۹- مکی بن ابراهیم ۱۰- هشیم ۱۱- یزید بن زریع ۱۲- یزید بن هارون ۱۳- ابواسحاق الفزاری ۱۴- أبوحمزه السکری ۱۵- أبوعاصم النبیل ۱۶- عبدالله بن مبارک ۱۷- عبدالله بن یزید ۱۸- عبدالرزاق ۱۹- عبدالوارث التنوری ۲۰- عبیدالله بن عمرو ۲۱- عبیدالله بن موسی ۲۲- عیسی بن یونس ۲۳- إبراهیم بن طهمان الهروی ۲۴- أبونعیم ۲۵- یونس بن بکیر ۲۶- أبوقطن عمرو بن الهیثم.
از این ۲۶ نفر هر شش امام محدث؛ بخاری، مسلم، ابوداود، ترمذی، نسائی و ابن ماجه علیهم‌الرحمه روایت دارند.
رجال خمسه
اما آن‌چه خمسه اند، مشخص نکردم که رجال امام بخاری و اربعه و یا امام مسلم و اربعه اند، به‌خاطر اعراض از تطویل، در خمسه نوشتم که حتماً یکی از ایشان در روایات شیخین وجود دارد.
-۱ زید بن الحباب ۲- یحیی بن یمان ۳- عبدالمجید بن أبی رواد ۴- أبویحیی عبدالحمید ۵- حکام بن سلم ۶- شعیب بن إسحاق ۷- حمزه الزیات علیهم‌الرحمه.
رجال اربعه
آن‌چه اربعه اند که مشخص می‌کنم:
-۱ مصعب المقدام: م، ت، س، ق ، ۲- أبوشهاب الحناط الاکبر: خ، م، د، س ۳- یحیی بن ایوب، اربعه غیرشیخان اند.
رجال ثلاثه
-۱ علی بن عاصم: د، ت، ق، ۲- معافی بن عمران: خ، د، س ۳- قیس بن ربیع: د، ت، ق ۴- محمد بن یزیدالواسطی: د، ت، س ۵- حسن الفرات: م، ت، ق.
رجال اثنان
آن‌چه دو نفر از صحاح سته از این شاگردان امام ابوحنیفه (رح) روایت کردند.
-۱ قاسم بن حکم العرنی، بخ، ت ۲- قاسم بن معن، د، س ۳- حفص بن عبد الرحمن، س، قد ۴- محمد بن خالد الوهبی، د، ق ۵- محمد بن فضل العطیه، ت، ق ۶- مروان بن سالم المقفع، د، س ۷- نصر بن محمد المروزی، ل، س ۸- نعمان بن عبدالسلام، د، س ۹- نوح بن أبی مریم، ت، فق ۱۰- عائذ بن حبیب، س، ق ۱۱- عباد العوام، د، ق ۱۲- الحارث بن نبهان، ت، ق ۱۳- خارجه بن مصعب، ت، ق.
رجال واحد
و آن‌چه یک نفر از ائمه از شاگردان آتی‌الذکر امام ابوحنیفه (رح) روایت نمودند:
-۱ صباح بن محارث ق، ۲- عبدالعزیزبن خالد س، ۳- عبدالکریم بن محمد، ۴- علی بن ظبیان ق، ۵- أیوب بن هانی ق، ۶- داود الطائی س، ۷- محمد بن حسان مد ، ۸- محمد بن عبدالله الأنصاری ق، ۹- نوح بن الدراج فق، ۱۰- هیاج بن بسام بخ، ۱۱- ابوسعد الصغانی م، ۱۲- أبوالمقاتل السمرقندی ت، ۱۳- محمد بن إبان خ، ۱۴- محمد بن قاسم الأسدی ت، ۱۵- یحیی بن نضر بخ.
این شاگردان امام ۶۹ نفر شدند که این شاگردان با شاگردانِ خویش در علم حدیث چه‌قدر خواهند شد؟ هر کدام‌شان چقدر شاگرد خواهند داشت؟ بعضی طرق شاگردان امام ابوحنیفه (رح) را اگر مثل پاورقی مسند ابویعلی موصلی بنویسم، به شکل مناسخه میراث ده میت و اولاد و اسباط خواهد شد.
باقی ۲۹ شاگرد امام که از رجال مصنف عبدالرزاق و إبن أبی شیبه، سنن سعید بن منصور، صحاح: إبن خزیمه، إبن حبان، أبوعوانه، إبن سکن و مسانید، معاجم، و غیره اند، زیاد بوده که در این مبحث نمی‌شود تحریر کرد.
مجموع شاگردان فوق امام را که در علم حدیث موقف والا دارند، خطیب در تاریخ بغداد و جلال‌الدین سیوطی در تبییض الصحیفۀ خود به رشتۀ تحریر درآوردند.
حالا قضاوت به شما و رجال ائمه و شاگردان و موقف علم امام ابوحنیفه (رح) در علم حدیث.
همۀ ائمه ملاقات یا هم‌زمانی را شرط می‌دارند، اما امام ابوحنیفه (رح) در پهلوی این‌ها بعد از ملاقات باید سمع به یادش باشد و اگر فراموش کرده بود حق روایت ندارد حتا در فقه خود فتوی دادند که اگر خط خود را دیدی و قضیه به یادت نبود، حق شهادت را در آن مورد نداری.
چطور امام محدث کبیر نبودند که در فقه، امت به آن معترف اند و گویند: «الناس عیالٌ علی ابی حنیفه فی الفقه» و امثال آن و در علم حدیث کبیر نباشد و مأخذ دوم فقه حدیث است و فقه بدون حدیث ممکن نبوده، بلکه بر آن نیز مبتنی می‌باشد. چون فقه بزرگ را قبول دارند، باید موقف حدیث‌شان را بالضروره قبول داشته باشند؛ لذا جمعی از ائمۀ حدیث، مثل امام الائمه فی‌الجرح و التعدیل یحیی بن سعیدالقطان و یحیی بن معین منهم و شعبه امیرالمؤمنین فی الحدیث، سفیان ثوری، وکیع، حماد بن زید، جعفر بن عون، و غیره قبول نموده و تقلید کردند و امام را ثقه معرفی نمودند.
بنابراین، امام ابوحنیفه همان‌طور که امام ائمه الفقهاء اند، معلوم است که کبیر ائمۀ حدیث هم می‌باشند.
شرح فوق شاگردان حدیث امام ابوحنیفه (رح) را از سیر اعلام‌النبلأ گرفتم و بعد موقف‌شان را که از رجال جماعه یا بعضی از آن‌ها اند، از سیر اعلام النبلأ و تقریب‌التهذیب و تهذیب‌التهذیب تحقیق نموده و به رشتۀ تحریر درآوردم. و علت انتخاب از تألیفات ذهبی و ابن حجر رحمهما‌الله تعالی این است که ایشان نزد امت مسلمه در نقد رجال موقفِ والا و عالی دارند.
امام ابوحنیفه و حدیث، تنها در صحیح بخاری
کتاب صحیح‌البخاری به روایت دیگر، بررسی احادیث شاگردان امام ابوحنیفه و روایات علمای احناف در صحیح بخاری از ۱۱۵ شاگرد و عالم حنفی در ۸۳۹ صفحه در طبع دوم به انتشارات خواجه عبدالله انصاری تربت جام در سال ۱۳۹۱ به چاپ رسیده و بخش عظیم صحیح بخاری از شاگردان و علمای احناف است. به‌طور مثال چهار نفر را می‌نویسم:
-۱ رقم ۹۸٫ وکیع بن جراح حنفی متوفی ۱۹۶، بیشتر از ۳۷ مورد.
-۲ رقم ۱۱۲٫ یزید بن رابع متوفی ۱۸۳، بیشتر از ۵۵ مورد.
-۳ رقم۱۱۳٫ یزید بن هارون متوفی ۲۰۶، بیشتر از ۳۰ مورد.
-۴ رقم ۱۱۵٫ یونس بن یزید بیشتر از ۱۰۱ مورد.
و تفصیل تعداد احادیث شاگردان امام ابوحنیفه و علمای احناف را که در صحیح بخاری است، در کتاب جایگاه امام ابوحنیفه در حدیث تألیف دیگر حنفی تحت رجال: سته، خمسه، اربعه، ثلاثه، سنتان و واحد از ائمۀ سته درخواهید یافت.