چند سال پیش در راستای تدوین دانشنامۀ اقوام افغانستان اکادمی علوم کشور، اقدامی را روی دست گرفت که از همان نخست به اتهام کج­بحثی، تنگ نظری و ارایۀ معلومات عصبیت‌زا و غیر علمی ناکام شد. نام این دایرهالمعارف (اطلس اتنوگرافی اقوام ساکن در افغانستان به تفکیک ولایات) بود که از همین مدخل معیوب و مثله شده امید به آن بیمار می‌شد و نیز در پشتی این اثر (میان قوس) از اقوام دیگر با تعبیر (غیر پشتون‌ها) تذکار رفته بود که توجه‌ هر بیسوادی به طرح مسألۀ غیر اکادمیک وتنش‌زایش جلب می‌شد و چنان نیز شد که دانشمندان هزاره با اعتراض گسترده آنرا تحریم کردند. اخیراً دانشنامۀ هزاره – که به نحوی معنای به مخالفت برخاستن در برابر چنان خودسری­ها را می­تواند تداعی کند- تدوین و چاپ گردیده است که پیرامون آن در جای دیگر مفصل صحبت خواهد شد؛ اما در این­جا پیرامون ضرورت تدوین دانشنامۀ جامع افغانستان می­خواهم نکاتی را یادآور شوم که به نظرم مهم اند.

ابتدا داشتن دانشنامه‌یی از هر لحاظ مرتب و علمی، به ما این اجازه را می‌دهد تا از تصویر ناقص به سمت یک تصویر کامل از شناخت خود عبور کنیم و با دریافت پاسخ‌های دقیق‌تر علمی و تاریخی در مورد سلاله‌ها، عنعنات، سیاست، ادبیات و فرهنگ اقوام ساکن در افغانستان مستندتر بیاموزیم. زیرا تصاویر خط خورده و تکه پاره شدۀ اقوام باهم برادر در افغانستان، با حجم سنگین سوءتفاهماتی که به‌ همراه دارد ما را نه تنها از شناخت دقیق یکدیگر محروم کرده است که ابتدایی‌ترین شیوۀ برخورد و زنده‌گی مسالمت‌آمیز را نیز از ما گرفته است.

اهمیت دیگر تدوین این دانشنامه در ساحت مردم‌شناسی است و اگر بتواند دانش مردم‌شناسی را با مدخل‌های بیشتر روشمندانه تتبع و تدوین کند فرصتی برای ایجاد فرهنگ شهری، وضع کار و کسب در جامعه و علل تغییرات مطلوب فرهنگی را مساعد خواهد ساخت تا از دل آن، به مدیریت راهبرد فرهنگی، برنامه‌های رفاه اجتماعی و در سطح بزرگتر برنامه‌ریزی توسعه‌یی و مدیریت خدمات اجتماعی را به دنبال داشته باشد.

توانایی بخشی به متقاعد ساختن روابط عمیق تاریخی و فرهنگی اقوام ساکن در افغانستان که باهم خویشاوندان هم اند نیز از مزایای غیر قابل انکار این‌گونه دانشنامه‌ها می‌تواند باشد و هم روشن داشت هزاران راز سربه مهر در قسمت نام‌گذاری‌هایی استعماری را مددرسانی کند که بدون داشتن اسناد و مدارک معتبر در کشور به‌وجود آمده اند.

مزیت‌های دیگری که در کشورهای پیشرفته دانشنامه‌ها به آن اغراض تدوین می‌شوند نیز قابل تجلی در چنین دایرۀالمعارف است و ما توان انجام این کار را در وجود دانشمندان و تحصیل‌یافته‌گان خود می‌بینیم، افغانستان از هر لحاظ دیگر به گذشته بر نخواهد گشت و شرایط پیش آمده مساعدترین موقع برای طرح چنین مباحث و کارهای بنیادین است، از این‌رو می‌بایست در جهت تدوین دانشنامۀ ترک‌ها، تاجیکان، افغانها و هزاره‌ها و… سایر اقوام ساکن در افغانستان اقدام رسمی و بی‌دریغ روی دست گرفته شود تا سوء تفسیر از دانشنامه‌نویسی که قبلاً زیر نام دایرۀالمعارف آریانا یا اطلس اتنو گرافی و… وجود داشته نیز بر طرف گردد. از سوی دیگر، ضرورت شناخت مردم بدون دست‌اندازی سیاست‌های استعماری کشورهای مغرض به مفهوم واقعی‌اش با یک چنین منبع قابل اعتمادی محقق گردد.