هجده سال پیش از این در چنین روزهایی، در جریان حملۀ گستردۀ طالبان به ولسوالی یکاولنگ ولایت بامیان، این گروه بیش از ۳۰۰ تن از باشنده‌گانِ این ولسوالی را که عموماً افراد ملکی و دهقان‌پیشه بودند و در جنگ نیز سهمی نداشتند، به شکلِ جمعی و با حالتِ فجیع به رگبارِ گلوله بست. این فاجعه از سوی مجامع بین‌المللی، مصداقِ روشنی از جنایت علیه بشریت عنوان گرفته و تقبیح شد.
طالبان در روزهای بعد از اقدام به کشتار ۱۹ جدی، به سوزاندنِ منازل مسکونیِ باشنده‌گانِ یکاولنگ دست یازیده و طی سه روز اکثرِ خانه‌های مسکونیِ اطراف بازار نیک (مرکز یکاولنگ) را به آتش کشیدند و در هوای سرد زمستان ۱۳۷۹، زمینه‌ساز آواره‌گیِ هزاران خانوادۀ قربانی در نواحی اطراف یکاولنگ شدند. عده‌یی از پیرمردان و زنان، درحالی‌که طالبان سرگرمِ دهشت‌گری بودند، بعد از سه روز توانستند پیکر قربانیان را از روی برف‌ها و یخ‌بندان جدا کرده و به شکلِ جمعی دفن کننـد.

وجه فاجعه‌بارِ کشتار یکاولنگ
وجه تراژیک و فاجعه‌بار کشتار ۱۹ جدی تا کنون زیاد جدی گرفته نشده است. عده‌یی فکر می‌کنند که کشتار یکاولنگ رخدادی است به پیمانۀ سایر قضایایی که طالبان در بخش‌های مختلفِ کشور مرتکب شده‌اند. احساس می‌شود که طالبان با احزاب جهادی در مخاصمه بوده و جنگجویانِ مخالفِ خود را در ساحات مختلفِ کشور سرکوب می‌کرده و رخداد یکاولنگ نمونۀ دیگری از این دست رخدادها است. اما واقعیت این‌که: کشتار یکاولنگ تفاوتِ جدی با قضایایی دارد که طالبان یا سایر گروه‌های درگیر در نواحی مختلفِ کشور مرتکب شده‌اند. تمام قربانیان کشتار یکاولنگ غیرنظامی بودند، در جنگ دخالتی نداشتند و بدترین شرایط زنده‌گی را سپری می‌کردند. ملکی بودن و بلکه دهقان‌کار و فقیر بودنِ قربانیان کشتار یکاولنگ، شاخصه‌یی‌ست که وجه فاجعه‌آمیزِ این حادثه را درحالی که به شکلی از اشکال پوشیده مانده یا پوشیده نگه داشته شده، روشن نموده و به آن ویژه‌گیِ خاص می‌بخشد.
گروه طالبان همواره مدعی شده که غیرنظامیان را در جنگ هدف قرار نداده و نمی‌دهد. با آن‌که خلافِ این ادعا همیشه ثابت شده است، اما طالبان سعی کرده مسوولیت حادثاتِ تروریستی‌یی که بخش زیادی از قربانیانِ آن غیرنظامیان هستند را به عهده نگیرند. با این حال اما کشتار یکاولنگ که قربانیانِ آن را عموماً غیرنظامیان و افراد عمدتاً دهقان‌ تشکیل می‌داد و علاوتاً زنان و کودکان نیز درجمع آن قربانیان شامل می‌شدند، لکۀ ننگی از یک کشتارِ فجیع و بی‌رحمانه و جنایت علیه بشریت بر جبین طالبان است که هرگز پاک نخواهد شد.

روند صلح و جایگاه قربانیانِ جنگ
هم اکنون گرماگرمِ روند صلح است و حکومت مدعی است که تلاش‌های این نهاد و حامیان بین‌‌المللی‌اش در چانه‌زنی با طالبان و حامیانش مؤثر افتاده و تا چندی بعد صلح خواهد آمد. درحالی که نماینده‌گی موثر از مردم افغانستان به‌ویژه قربانیان جنگ در این روند صورت نمی‌گیرد؛ اقشار گستردۀ مردم افغانستان و قربانیان جنایت‌های بشری از جمله بازمانده‌گان شهدای ۱۹ یکاولنگ، از سرنوشتِ مبهمی که درانتظارشان است، به‌شدت نگران اند. این قربانیان می‌پرسند که حکومت به چه میزان نسبت به حقوق تضییع‌شدۀ اتباعش حساسیت دارد و در برابر طالبان قرار است از آن‌ها حفاظت کند؟ در صورتی‌که صلحی با طالبان صورت گیرد، بر قضایای جنایت علیه بشریت که جنگجویان این گروه مرتکب شده‌اند، سرپوش گذاشته می‌شود؟… سوالاتی از این دست، در صورتِ بذل توجه حکومت، می‌طلبد که قربانیانِ جنگ در مذاکراتِ صلح سهیم شوند.

کشتار یکاولنگ، فاجعۀ فراموش شده
فاجعۀ یکاولنگ هرچند در اوایل بازتاب گستردۀ ملی و بین‌المللی داشت، سازمان‌های بین‌المللیِ مدافع حقوق بشر مدتی پس از وقوع فاجعۀ ۱۹ جدی در یکاولنگ حضور یافته و به مستندسازی این رخداد تراژیک پرداختند. مدت‌ها پس از آن، کمیسیون حقوق بشر افغانستان نیز اقدام‌های مشابهی را روی دست گرفت، اما با گذشت مدتی چند درحالی که کمترین توجه به بازمانده‌گان قربانیان ۱۹ جدی صورت نگرفته بود، رخداد یاد شده از سوی مجامع داخلی و بین‌المللی به تاقِ فراموشی سپرده شد.
با آن‌که در اوایل تشکیل حکومت پس از سقوط طالبان، آرامش نسبی در کشور حاکم بود و امکانات گستردۀ بین‌المللی نیز سرازیر شده بود، بازمانده‌گان کشتار یکاولنگ مورد کمترین توجه اختصاصیِ حکومت و نهادهای بین‌المللی قرار نگرفتند و درحالی که در شرایط بد زنده‌گی می‌گذراندند، به دادخواهی‌شان ادامه دادند. اکنون که هجده سال از این حادثه گذشته و اطفال یتیم قربانیانِ ۱۹ جدی به سن بلوغ رسیده‌اند، صدای دادخواهی آن‌ها رساتر شده است. این بازمانده‌گان تنها در چند سال اخیر بر آن شده‌اند که دادخواهی‌شان را در پایتخت ادامه داده و از مجرای رسانه‌ها توجه حکومت و نهادهای بین‌المللی را به بازمانده‌گان فراموش‌شدۀ رخداد تراژیک ۱۹ جدی یکاولنگ جلب نمایند.

دریغ از دادخواهی
کمیسیون حقوق بشر مدعی است که کشتار جمعی یکاولنگ، جنایت علیه بشریت است و این کمیسیون گزارش مستندسازی‌شدۀ خود را در این پیوند تهیه و به حکومت تسلیم کرده است. مسؤولان کمیسیون اما اعتراف می‌کنند که آنان به گونۀ بایسته در این پیوند دادخواهی نکرده و حتا گزارشِ خود در پیوند به رخداد ۱۹ جدی را به دلیل تصویب قانون عفو عمومی در پارلمان منتشر نکرده‌اند. این نهاد با آن‌که می‌پذیرد که کشتار یکاولنگ جنایت علیه بشریت بود، اما به‌سختی می‌پذیرد که در پیوند به این رخداد می‌بایست دادخواهی شود و عاملان مستقیم و غیرمستقیمِ آن نیز مورد پیگرد قرار گیرند.

عصر مصالحه و جایگاه جنایت‌کاران و قربانیان
بی‌توجهی به قربانیانِ جنگ و فراموشیِ قضایای جنایت علیه بشریت، شاخصه‌یی از چرخش دور باطلِ جنگ و خشونت است که بعضاً جوامع بدان سردچار می‌شوند. در چنین جوامعی، قربانیان جنگ به تاقِ فراموشی سپرده شده و بدیل آنان، جنایت‌کاران مورد توجه و تفقد قرار می‌گیرند. اکنون بحث صلح تشدید شده است، طرف‌ها کمر بسته‌اند که توافقی در نتیجۀ این تلاش‌ها حاصل شود که به ختم جنگ منجر گردد. طرف‌های مختلف اما کمتر از تأمین عدالت و دلجویی قربانیانِ جنگ سخن می‌گویند، امری که پایداری توافقاتِ صلح را شدیداً با لطمه روبه‌رو خواهد کرد.