نظری پریانی:
با سلام و تشکر!
به باور من نتیجۀ بحث امروز تا جایی که من برداشت می‌کنم، این است که مشکلات و معضلاتی که در جامعه ما وجود دارد را شناختیم و اختلافی که در بحث امروز وجود داشت، برای من نتیجۀ مثبت داشت و باید روی همین مسایل تمرکز بیشتر صورت گیرد و من فکر می‌کنم که طرح اجندای ملی هم دنبال چنین مساله‌یی است.
بحث دیگر من روی دیدگاه جناب داکتر احدی است که متأسفانه حرف‌های خود شان را گفتند؛ اما حضور ندارند.
برخی از بزرگان باید این را درک کنند که در طرح‌ها و اندیشه‌ها و برنامه‌های شان در مورد افغانستان دچار اشتباه شده‌اند و بیشتر از این روی اشتباهات گذشتۀ شان تاکید نکنند و این را بپذیرند که خوانش‌های شان دارای نواقص بوده است و ما برای مسایل کلان ملی به یک انعطاف نیاز داریم.
اجندای ملی زمانی که مطرح می‌شود، بایست دوستان نخبه و صاحب نظر منصفانه به قضایایی که خیلی تاثیر گذار است، برخورد بکنند و قبول کنند که تا این‌جا اشتباه آمدیم و برای نسل بعد نباید اشتباهی را به میراث بگذاریم.
عبدالمتین آریایی:
با سلام خدمت دوستان،
سخنان من هم در مورد صحبت‌های جناب احدی صاحب است که متاسفانه حضور ندارند، ولی باید حرف‌های خود را بگویم.
آقای احدی از اصول ساختار جامعۀ ملی و از نوشته خود یاد کردند؛ ولی از نوشته زوال پشتون‌ها در افغانستان یاد نکردند که ملت‌شدن را در محور مشخصه‌ها یک قوم مشخص ارایه کرده بودند و می‌گفتند که یک گروه خاص است که در منطقۀ آسیا از خود هویت ندارند و دولت و ملتی که در این سرزمین شکل می‌گیرد، باید در محور مشخصات افغانی شکل بگیرد که من می‌خواستم در این خصوص با ایشان بیشتر صحبت کنم که متأسفانه حضور ندارند.
در بخش توزیع عادلانه ثروت که جناب میران آن را مطرح کردند، تنها بحث توزیع کمک‌ها نیست که از سوی جامعه جهانی مطرح می‌شود، بل بحث اشتغال یک بحث بسیار جدی است که می‌تواند یک طبقه‌یی از جامعه را ثروتمند بسازد و یک طبقه‌یی از جامعه را فقیر.
تصمیم‌گیری‌های سیاسی و نقش تعین‌کننده قدرت بسیار مهم و ارزنده است و اگر یک سروی دقیق از وزارت خانه‌ها صورت گیرد، مشخص می‌شود کسانی که ادعای رهبری می‎کنند، چه آنانی که در دولت شریک اند و چه آنانی که در جناح اپوزیسیون قرار دارند و ادعا دارند که از مردم نماینده‌گی می‌کنند، معلوم می‌شود که برای مردم ما مصونیت شغلی وجود ندارد و این مساله می‌تواند هر نوع مسایل نا مشروع را به همان طبقه‌یی از مردم تحمیل کند.
مساله دیگر بحث ملت شدن است و دوستانی که گفتند ما ملت استیم باید مشخصات و مولفه‌های ملت را تعریف می کردند که متاسفانه زمان کوتاه است و درآینده اگر وقت بود بحث خواهیم کرد.
حمیدالله فاروقی:
با تشکر از حوصله‌مندی دوستان!
من فکر می‌کنم فقر یک بحث بسیار جدی است و زمانی که به تاریخ جوامع نگاه شود، دیده می‌شود جوامعی که با مشکلاتی مانند افغانستان مواجه اند، جوامعی اند که درگیر فقیر بوده‌اند و کشورهایی که توانسته اند فقر را به عنوان یک بحث اساسی حل کنند، مشکلات شان نیز حل شده است و این حکم خدا هم است که گفته می‌شود: «فقر به کفر نزدیک است» و فقر با خود بحث تبعیض، خشونت، بی‌‌عدالتی و سایر موارد را همراه دارد؛ بنابراین این مساله یک تهدید جدی به حساب می‌آید.
تقسیم جامعه به اقوام، قبایل و مذاهب مختلف یک امر طبیعی است و منحصر به افغانستان نیست و آنچه به عنوان واقعیت وجود دارد، کمال ثابت است و باید پذیرفته شود و آنچه که می‌تواند به عنوان یک ابزار و یا یک وسیله برای تامین آرزومندی‌های ضد انسانی استفاده شود، مسایلی اند که باید به آن پرداخته شود.
من فکر می‌کنم که واقعیت‌های تاریخی در جهان وجود دارد و ما مجبور نیستیم که بحث‌های جدید را کشف کنیم.
یقیناً با گذار بسیار سطحی از تاریخ بشری و جامعه خود می‌توانیم مراحلی را دریافت کنیم که اگر ما به آن چنگ بزنیم، همان طور که جوامع انسانی با پرداختن به آن مسایل، توانستند به ناملایمت در زمان بسیار کم خاتمه بدهند؛ بنابراین بحث امروز ما می‌تواند به عنوان یک بحث آغاز تاکید براین شود که ما باید همواره چنین بحث را داشته باشیم تا از خلاهایی که در مسیر زمان هر روز تبارز می‌کند، جلوگیری کرده باشیم.
من فکر می‌کنم برای رسیدن به چنین آرزوهای مشروع که انسان‌ها دارند، تنها راه آن چنگ‌زدن به میثاق اجتماعی و یا قانونی که انسان‌ها با آن موافق اند، می‌باشد و آنچه که جوامع بشری را با این معضلات مواجه کرده است، انحراف‌شان از قوانین و میثاق‌ها و قرادادهای اجتماعی است.
امروز ما گذشته‌گان افغانستان را محکوم می‌کنیم؛ اما من فکر نمی‌کنم که این معضلات مربوط به اشخاص یا اقوام باشد، بل هر انسانی یا هر جامعه‌یی که از قوانین و میثاق‌ اجتماعی که پذیرفته شده است، منحرف شوند، با مشکلات مواجه می‌شوند و امروز ما شاهد بدترین حالتی انحراف از قانون در کشور خود استیم.
به باور من ما از خوبی‌های تاریخ باید استفاده کنیم و همان طور که دیگران توانستند برای حل مشکلات جوامع خود راه حل پیدا کنند، ما نیز می‌توانیم راه حلی پیدا کنیم، بنابراین من به جناب سفیر صاحب پیشنهاد می‌کنم که گفتمان یک بحث بسیار جدی است و از ایشان به خاطر این ابتکارشان تشکری می‌کنم و دیگر اینکه برای این گفتمان یک آدرس ضرورت است و بحث‌های عمیق و اکادمیک نیز نیاز است؛ اما پرداختن به واقعیت‌های روز و بحث‌‌های عینی مهم‌تر است و پیشنهاد دوم این است که باید اولویت‌بندی‌ها صورت گیرد؛ بنابراین یک جا به جایی در این اثر که شما ارایه کردید و قابل تحسین می‌باشد، لازم است.
طور مثال در راستای ریفورم سیاسی که شما ارایه کردید، اگر در بخش حاکمیت قانون به نظام سازی در افغانستان اولویت داده شود و من فکر می‌کنم اصلاحات در قانون به عنوان یک بحث ضرورت است؛ اما اگر شما یک قانون کاملاً آسمانی هم داشته باشید، ولی به آن نپردازید مانند مسلمان امروزی که با چالش‌های بسیار جدی به دلیل تخطی از حکم خدا مواجه اند، در قوانین انسانی هم با آن مواجه خواهیم بود و مسالۀ دیگر این که در اجندای ملی نیازهای طولانی‌مدت و کوتاه‌مدت باید مشخص شود.
کاکړ:
ما مخکې یو وړاندیز وکړ او تاسو پرې ډېرې ښې تبصرې وکړې. دا خبرې تر ډېره د تبعیض، ژب پرستۍ او د یو بل په تقابل کې نه دی؛ بلکې دوستانو ډېر بحث په قومیت او ملت جوړونې وکړ او ټولو دا ویل، چې موږ لا قومونه یو او واحد ملت شوی نه یو. چا بیا برعکس ویل چې موږ واحد ملت یو او افغان یو. که چېرې موږ د یوې کورنۍ جوړښت ته وګورو خپله د دې اندېښنې ځواب حل کولای شو، په دې مانا چې په یوه کور کې پلار، مور، لوڼې او زامن اوسېږی، چې ټول یو قواره، رنګ، څېره او خویونه لری. زه د هغه ورور خبرې ته اشاره کوم چې ویل یې زه هزاره پیدا وم او هزاره به وم. بل همداسې پښتون، تاجک او نور درواخله. خو عرض په دې کې دی چې موږ په کومه جغرافیه کې اوسو او په کومه خاوره کې مو خاپوړې کړی دی او بلاخره د ژبو، رنګ او مذهب په تفاوت سره موږ په کور کې په کوم نوم یادېږو او نړۍ وال مو په کوم نامه پېژنی. زما په اند موږ ګډ ملت یو هغه ملت چې افغان ملت دی؛ خو موږ د قدرت، ثروت او د پردیو د ګټو ساتونکیو د ګوته په شمېر سیاسیونو، چې البته اشاره مې مستقیماً چاته نه ده ( البته هغه چې موږ ورته سیاسیون او نخبه ګان وایو چې کېدای شی دلته هم حاضر وی ) او مافیا له اړخه اسیب پذیره یو.
که چېرې له موږ سره واحده ژبه، اراده او باور پیدا شو، بیا به هېڅکله نه بهرنیان او نه هم د هغوی کورنی اېجنټان په دې ملت ملنډې ووهی. همدا تریبیون او همدا غونډه باید سرمشق وګرځول شی، نظریات یې سره راټول شی او دا پروسه تر هغې دوام وکړی تر څو شته ستونزې پای ته ورسېږی.
مشکل زموږ په قومونو کې نشته بلکې تل شته ستونزه په همدې سیاسیونو کې ده، چې ملت په قومونو او مذهبونو سره وېشی، تر څو د دوی خپل سیاسی او اقتصادی مفاد د همېشه لپاره وساتی.
خو د واک دا څرخ د پوهې له لارې نه بلکې د زور او زر له لارې ساتی او د دې واک د ساتنې لپاره افراد او اشخاص په ملیت، مذهب او قومونو وېشی څو خپلې ګټې وساتی، چې له هېڅ اصولو او قواعدو سره اړخ نه لګوی. دلته چې موږ واحد ملت نشو جوړېدای او په همدې شیانو مو مصروف ساتی څو هغوی خپلو اهدافو ته ورسېږی. ښه به وی چې دې بحران ته متوجه شو او د زیات بحث له لارې، خپله اراده چې نننۍ غونډه یې یوه ښه بېلګه ده روښانه کړو.