بخش نخسـت
شایسـته مدنی

همه می‌دانیم که پول مهم است. درباره آن حرف می‌زنیم، می‌اندیشیم، بحث و خیال‌پردازی می‌کنیم. پول بخش وسیعی از انرژی هیجانی و درونی ما را می‌گیرد. فهم این‌که پول چه معنایی دارد، برای مردم متفاوت است. استفاده از پول مانند هوایی که تنفس می‌کنیم، طبیعی شده است.
طبیعت پول و آن‌چه از آن‌جا ناشی می‌شود و ارزش‌هایی که دگرگون می‌کند، مورد غفلت واقع شده است. فقط وقتی متوجه حضور پول می‌شویم که جامعه دچار رکود اقتصادی می‌شود. در حالی که پولی شدن بر مناسبات اجتماعی ما تأثیر عمیقی می‌گذارد. به زبان زیمل می‌توان گفت که پول به عنوان نمادی معرفی شده است که همه روابط اجتماعی را در خود خلاصه کرده و یک‌جا بیان می‌کند. تفاسیر کلاسیک از توسعه جهان مدرن، پول را چون کلیدی در عقلانی‌سازی زنده‌گی اجتماعی ترسیم می‌کنند؛ پول به عنوان غایت شی شدن توصیف شده که همه تمایزات کیفی را به کمیت انتزاعی تشبیه می‌کند. ولی تحقیقات جدید نشان می‌دهد که درحالی‌که پول ارزش‌ها و احساسات را به طرف مبادلات عددی می‌برد، خود در این فرایند قالب می‌گیرد.
پول ظرفیت نهادینه کردنِ مراقبت، دوست داشتن و عشق را پیدا می‌کند؛ بنابراین در جامعه جدید، قلمرو خصوصی می‌تواند بر حسب معیارهای قلمرو بازار نهادینه شود. انسان چون فعال است، پس نمی‌گذارد پول همه معناها را از بین ببرد. معنای سودگرایانه از پول با مفاهیمی که انسان‌ها از پول می‌سازند، همدیگر را شکل می‌دهند. اگر فرهنگ را شامل هنجارها، ارزش‌ها، نماد، رفتارها و معانی بدانیم، هریک از این عناصر بر برداشت و معنایی که برای پول قایل می‌شویم، موثر هستند. در این نوشته قصد داریم مفهوم تبارشناسی از مفهوم پول ارایه دهیم.
تعاریف متعددی از پول در کتاب‌های علوم اجتماعی و اقتصادی دیده می‌شود که بسیار به هم نزدیک و شبیه هستند. تعدادی از این تعاریف را در این‌جا ذکر می‌کنیم:
پول چیست؟ پول در فرهنگ جدید رنگی آکسفورد چنین تعریف شده است: پول، وفور، فراوانی، بدهی، دارایی، چک بانکی، وسیله معاش، سرمایه، نقد، پول خرد، چک، سکه، مس، کارت اعتباری، ارز، زیان، قرض، سود سهام، مهریه، عایدی، وقف، املاک، هزینه، تأمین بودجه، بخت و اقبال، تنخواه، کمک‌هزینه تحصیلی، درآمد، سرمایه‌گذاری، مناقصه، قرضه، رهن، گرو، میراث، پرداخت، مستمری، پول جیب‌خرچ، منفعت، مایحتاج، بازپرداخت، منابع، ثروت، حقوق، پس‌انداز، نقره، استرلینگ، استرداد، مالیات، چک مسافرتی، دستمزد، متمول، برنده شدن، پس‌انداز برای خرید چیزی خاص (فرنهام، آرگایل، ۱۳۸۴: ۳۰).
پول یک ابژه و یک شیء خنثاست. بنیان اولیه آن، مفهوم و ایده معامله پایاپای است. پول به عنوان ابزار راحتی برای تسهیل تجارت به وجود آمد. به عقیده فارنهام[۱] و ارگایل[۲] (۱۹۹۸)، پول واسطه تبادل است و کارکرد عینی دارد. می‌تواند برای به‌دست آوردن کالا و خدمات، مورد استفاده قرار گیرد. می‌توانیم ارزش‌های مختلف اشیاء را با استفاده از پول استندرد کنیم. پول هم‌چنین ذخیره ارزش است و می‌تواند تضمینی برای آینده باشد. البته پول معنای احساسی و ذهنی هم دارد. افراد، نسبت به پول، نگرش و گرایش‌های رفتاری دارند. ما به عنوان فرد، تفسیر خودمان را از پول داریم و جوامع؛ قوانین، مقررات و البته هنجارهای اجتماعی خود را دارند که استفاده از پول را دیکته می‌کنند (Terence, Amy, 1999). برای آن‌که مبادله امکان‌پذیر گردد، لازم است که انسان به عنوان یک فرد مالک چیزی باشد، و به عبارت دیگر، لازم است که نخست مالکیت شخصی وجود داشته باشد.
در جامعه‌های نخستین فرد نه تنها مالک چیزی نیست، بلکه حتا از خود نامی نیز ندارد، هرچه هست، دارایی مشترک جامعه می‌باشد. از این‌رو در چنین جامعه‌هایی، مبادله به مفهوم امروزی وجود ندارد. مبادله واقعی میان انسان‌ها و جامعه‌ها تنها پس از پیدایش تقسیم کار و افزایش تولید امکان‌پذیر گردیده است. به محض آن‌که در جامعه گروه‌های شغلی پدید می‌آیند، آن‌گاه است که تولید به منظور دیگران یعنی برای فروش انجام می‌گیرد. مبادله نخست میان افراد یک جامعه صورت می‌گرفت و با افزایش تولید، میان جامعه‌های گوناگون نیز صورت پذیرفت. همان‌گونه که افزایش تولید مبادله را افزایش داد، افزایش مبادله نیز باعث افزایش تولید گردید. برای آن‌که مبادله به مرحله‌های تکامل خود برسد، لازم بود که پول به عنوان وسیله‌یی برای مبادله پیدا شود و هم‌چنین راه‌ها و امکانات دیگری نیز فراهم آیند. پیش از آن‌که پول ساخته شود، انسان‌ها کالا را با کالا مبادله کردند، پس از آن‌که پول پیدا شد، دیگر ارزش همه کالاها با آن سنجیده می‌شد (زرفروشان، ۱۳۵۷: ۸۴).
هر چیزی که به مثابه واسطه مبادله از سوی همه‌گان پذیرفته شده و به مثابه واحد ارزش، بیان‌کننده قیمت دیگر اشیا باشد، پول نامیده می‌شود. پول یک مقوله اقتصادی ـ تاریخی است و از گذشته‌های بسیار دور تا کنون در جوامع مختلف، اشیای متفاوتی از قبیل ماهی خشک‌شده، صدف، سنگ‌های قیمتی … و سرانجام صرفاً طلا و نقره به دلیل ارزش ذاتی و نیز دوام و سهولت جابه‌جایی‌شان، نقش پول را یافته‌اند (مریدی، نوروزی، ۱۳۷۳: ۲۱۰). پول، دارای قابلیت ذخیره‌سازی ارزش نیز هست و به دلیل قابل تبدیل بودن به هر کالایی، می‌تواند نماینده عمومی انباشت ثروت در جامعه باشد. هم‌چنین استفاده از پول به عنوان وسیله پرداخت (در معاملات مدت‌دار) گویای خصلت دیگر پول است. مجموعه این خصایص توانسته پول را از زمان‌های دور تا دوران اقتصادی پیچیده و پیشرفته کنونی در جایگاه یکی از مهم‌ترین عوامل تنظیم‌کننده فعالیت‌های اقتصادی قرار دهد (مریدی، نوروزی، ۱۳۷۳: ۲۱۰). در تعریف دیگر، پول مقیاس مشترک ارزش‌ها و واسطه مبادلات است. استعمال پول به قدری برای ما عادی و پیش پا افتاده است که نمی‌توانیم تصور کنیم پیوسته وجود نداشته و از ازمنه گذشته به جای آن کالا را با کالا معاوضه می‌کردند. این نوع مبادله هنوز هم در ممالک عقب‌مانده و حتا در پاره‌یی از نواحی ممالک پیشرفته نیز معمول و جاری است (سووه، ۱۳۵۴: ۲۵۸).