روح الله بهزاد
افغانستان کشوری‌ست که با پایین‌ترین درجۀ سواد، مشکلات بزرگی را در بخش معارف تجربه می‌کند و تأثیرات زیادی بر پیشرفت کشور بر جا می‌گذارد؛ اما، سیزده سال پس از سقوط رژیم طالبان، معارف افغانستان در وضعیت بهتری به سر می‌برد. هرچند کاستی‌هایی نیز در این روند، به‌چشم می‌خورد.
بعد از به میان آمدن روند جدید دولت‌داری در سال ۲۰۰۱، ۳۴۰۰ مکتب، فعال بود که ۲۰ هزار آموزگار، یک میلیون شاگرد را -که همه پسر بودند – در این مکاتب تدریس می‌کردند.
وزارت آمورش وپرورش، در ابتدای سال ۹۳، اعلام کرده بود که در سال‌های گذشته ۵ میلیون نفر از نعمت سواد بهره‌مند شده اند.
مسوولین در وزارت معارف گفته اند، از جمله ۱۲ میلیون افراد بی‌سواد در کشور، اکنون این رقم به هفت میلیون تنزیل یافته و سالانه برای نیم میلیون افغانستانی زمینۀ سوادآموزی، فراهم شده است.
بربنیاد معلومات این وزارت امسال نیز ۷۹۶۰۰۰ شاگرد در ۳۱۸۴۰ باب کورس و ۷۸ مکتب سواد حیاتی مصروف آموختن سواد حیاتی می‌باشند.
در کنار ساختن مکاتب دولتی، وجودِ مکاتب خصوصی، یکی از دست‌آوردهای وزارت معارف گفته‌شده است، این مکاتب در شهر کابل و شماری از ولایات مصروف عرضۀ دانش به دانش آموزان اند و کسانی که اقتصاد خوبی دارند فرزندان شان را به این مکاتب می‌فرستند.
اکنون در مکاتب خصوصی افغانستان امکانات ترانسپورتی، تدریس کمپیوتر و زبان انگلیسی نیز وجود دارد. اما با وجود این همه امکانات، نارضایتی‌هایی نیز از این مکاتب در مورد اخذ فیس‌های بلند و نیز ارایه خدمات ناکافی به چشم می‌خورد.
وزارت معارف در تازه‌ترین مورد، ده‌باب مکتب خصوصی را به‌خاطر برلبر نبودن معیار تدریی، مسدود کرد و به دیگر مکاتب خصوصی هشدار داد که شیوۀ تدریس شان را معیاری سازند.
کیفیت معارف هنوز هم به‌عنوان یک چالش بزرگ باقی مانده است. مکاتب از امکانات و وسایل لازم از قبیل آب، تشناب، کتاب‌خانه و لابراتوارهای ساینسی برخوردار نیستند. بسیاری از دانش آموزان کتاب‌های درسی ندارند و توسط معلمینی تدریس می‌شوند که فاقد تحصیلات عالی هستند.
در مجموع صنف‌ها بیر و بار می‌باشند و شاگردان در یک‌روز در چند وقت از یک صنف استفاده می‌کنند. بعضی از مناطق فاقد مکاتب دخترانه هستند، به‌ویژه نبود امنیت مانع رفتن دختران به‌مکتب می‌شود.
در سال‌های گذشته صدها میلیون دالر برای بهبود وضعیت معارف مصرف شده؛ اما، به‌خاطر اختلاس و فساد اداری، که در این وزارت حاکم است رشد قناعت‌بخشی نداشته است.
در شماری از مناطق دور‌دست حتا ساختمان مکتب وجود ندارد و دانش‌آموزان زیر خیمه‌ها درس می‌خوانند.
از سوی دیگر، شماری‌ از مکتب‌های دور‌دست کشور، به‌ویژه در ولایت‌های هلمند، بامیان، نورستان، دایکندی، غزنی، بدخشان و غور دچار کمبود معلمان مسکلی هستند. گفته می‌شود که در این مکتب‌ها علمای دینی مضامین علوم طبیعی و ساینسی، از جمله بیولوژی، کیما، ریاضی، فزیک و هندسه را تدریس می‌کنند.
شماری از شاگردان و معلمان مکتب‌ها باور دارند، وزارت معارف در ۱۳ سال‌ گذشته برای حل این مشکل برنامۀ دقیق و کارایی نداشته است. آنان از سران دولت وحدت ملی خواسته‌اند، برای حل مشکلات ذکر شده، برنامه‌های دقیق و مشخص را روی دست گیرند، تا وضعیت معارف در کشور بهبود یابد.
عدم موجودیت امنیت، سنتی بودن جامعه، خصومت‌های شخصی، خشونت‌ها در بسیاری از ولایات، سبب شده است تا روند آموزش و پرورش کشور با مشکلات مواجه گردد. هم‌چنین حمله بر شاگردان و آموزگاران، سوزاندن و مسدود شدن مکاتب، بهره برداری سیاسی از اهل معارف و شاگردان در محافل رسمی، استفادۀ نظامی از مکاتب به‌عنوان سنگر جنگ از سوی نیروهای نظامی داخلی وخارجی و مخالفین دولت، از جمله مواردی اند که بر روند تعلیم و تربیه، تأثیرات بس منفی را برجا گذاشته اند.
در جریان یک‌ماه گذشته، وزارت معارف از مسدود شدن بیش از ۵۰۰ مکتب به دلیل نا‌امنی در شماری از ولایت‌ کشور خبر داده و اعلام کرد، که در حال حاضر ۲۵۰ هزار‌ دانش‌آموز از تعلیم و تربیه محروم شده‌اند. مقامات وزارت معارف به رسانه‌ها گفته اند که ۵۳۰ مکتب در اثر ناامنی‌ها در سراسر کشور مسدود شده‌اند.
به گفتۀ آنان، این مکتب‌ها بر اثر ناامنی‌ها در ۷۰ ولسوالی کشور مسدود شده‌اند. این مقامات گفته اند که در سال‌های گذشته در بیش‌تر مواقع کارمندان وزارت معارف، قربانی‌ نا‌امنی‌ها شده‌اند. در هفت‌سال گذشته در رویدادهای مختلف انفجاری و انتحاری در سرتاسر کشور، بیش از ۴ هزار کارمند معارف کشته و زخمی شده‌اند.
مقامات وزارت معارف افغانستان هم‌چنان گفته اند که در سال‌های گذشته شمار‌ زیادی از شاگردان مکتب‌ها در حملات انتحاری و انفجاری کشته شده‌اند.در حال حاضر بیش از ۷۰ ولسوالی در تمام کشور در حلقۀخط سرخ قرار دارند و در این ولسوالی‌ها جنگ ‌ادامه دارد که اکثر مکتب‌ها در ولایت‌های هلمند، قندهار و ولسوالی‌ ناوه‌ی غزنی مسدود شده‌اند.
با همۀ این وجود مقامات در وزارت معارف می‌گویند وضعیت معارف هر سال نسبت به سال دیگر بهتر می‌شود.