بخش نخست/

امروز پژوهنده‌گان درکنار قوه‌های مقننه، اجراییه و قضاییه، در اداره و حفاظت جامعه، رسانه‌ها را رکن چهارم دانسته اند. قدرت تبلیغی رسانه‌ها از این هویدا می‌گردد که امروز چهار خبرگزاری با ارسال ۳۵ میلیون کلمه در سراسر جهان، نبض دنیا را به‌دست گرفته اند.
اسوشیتدپرس از مرکز نیویارک روزانه ۱۷ میلیون کلمه خبر به جهان می‌دهد یونایتد پرس ۱۴ میلیون کلمه به هزار مشترک در ۹۰ کشور جهان می‌رساند، رویتر در۶۹ کشور دفتر دارد و به ۱۳۸ کشور جهان خبر می‌فرستد؛ همین‌گونه است فرانس پرس؛
تبلیغات جهانی مسیحی:
رادیو واتیکان روزانه ۲۰ ساعت به ۳۰ زبان نشرات می‌کند. نشریات آن در سراسر جهان ۵ هزار نوع با دو میلیارد تیراژ است.
در سال ۱۹۹۱ یک کشتی حامل کتاب در سیرالیون پهلو گرفت. این نمایشگاه کتاب برای سه هفته از ۹ صبح تا ۱۰ شب باز بود. برای هر قشر و به همه زبان‌های دنیا با ۴ هزار عنوان و ۲۵۰ تن کتاب در آن بار شده بود. ۲۰۰ نفر از ۳۵ کشور دنیا در آن کار می‌کردند. اطلاعات با تکنالوژی جدیدی که در دست دارد، نقش بزرگی در جهان گذاشته است. در اثر آن جهان به دهکدۀ کوچکی تبدیل شده که درآن نوع تازۀ مناسبات سیاسی، اقتصادی اجتماعی و فرهنگی جاری است که باید باشناخت عمل کرد.
ازلحاظ ارزشی، نقدهای بر نظم اطلاعاتی نوین حاکم است تحمیل فرهنگی، نقض حاکمیت ملی، سلطۀ اطلاعایت روابط یک‌سویه در جهان اطلاعات.
تهاجم فرهنگی
تهاجم فرهنگی علیۀ جوانان سرزمین‌های جهان سوم ادامه دارد. اگر در گذشته تنها کتاب بود، امروز، سیر بزرگ رادیویی، تلویزیونی، انترنت وغیره، حربۀ اساسی را بر جهانی که بی‌خبر از جهان نشسته‌ایم وارد، می‌آورد حملات از طریق امواج و از فضاست و ناگزیر برسرهجوم می‌آورد.
رسانه‌های گروهی جهان امروز ما را مورد بمبارد تبلیغاتی قرار می‌دهد، نگرشی بر میزان رسانه‌های کشورهای غربی قدرت این هجوم را هویدا می‌سازد: آمار ۲۷ سال پیش ۱۹۷۶ اینگونه نشان می‌دهد.
افغانستان بعد از زوال تیموریان
با زوال تیموریان در اوایل سده شانزدهم، خراسان و یا افغانستان امروز به سه منطقه تقسیم شد. در شمال ازبیک‌های شیبانی، غرب صفوی‌ها و در شرق بابری‌های هند مسلط شدند که روی‌هم رفته این وضعیت ۲۵۰ سا ل دوام کرد. در این دوره اروپا دورۀ تجدد و رنسانس، زوال فیودالیسم و مراحل آزادی و انکشاف را سپری می‌کرد.
مرکز ادبی هرات سقوط کرد و دانشمندان و فرهنگیان ناگزیر روانۀ دربارهای هند و ایران گردیدند.
در این زمان تحت شرایط خاص ادبیات پشتو تشکل یافت. در نثر بایزید روشان و ملا درویزه و در نظم مکتب خوشحال‌خان ایجاد شد، حمید بابا، رحمان‌بابا، قادرخان ختک و کاظم‌خان شیدا بعداً به‌وجود آمدند. در همین دوره بایزید روشان برای زبان پشتو رسم‌الخطی ایجاد کرد.
در این دوره جز چند مدرسه در بلخ و چند باغ در کابل چیزی ساخته نشد. مسجد کدری، چارچته، ترمیم بالاحصار، باغ بابر، استالف، نمله در جلال‌آباد، چهل زینه و قلعه‌های نظامی افسران اشغال‌گر دیگر چیزی ساخته نشد.
هوتکیان
این سلسله حدود ۲۹ سال حکم‌روایی کردند که نسبت پراکنده‌گی‌های در عرصه رسانه‌ها از آنها کاری ساخته نبود.
دولت هوتکیان قندهار ۱۷۳۸ – ۱۷۰۹
میرویس خان ۱۷۱۵- ۱۷۰۹
شاه محمود ۱۷۲۵ – ۱۷۱۶
شاه اشرف ۱۷۲۹ – ۱۷۲۵
ابدالیان
این سلسله با ظهور احمدشاه ابدالی اغازگردید. (احمد شاه ابدالی ۱۷۷۳ – ۱۷۴۷)
احمدشاه و تیمورشاه ۴۵ سال سلطنت کردند که دورۀ آرامی بود و بعد از آن جنگ‌های خانواده‌گی آغاز شد. تمام موسسات و آنچه افغانستان داشت کاملاً از میان رفتند و این زمانی بود که جهان با ایجاد، برق و بخار و چاپ، رشد صنایع متفرقه و ادبیات و فرهنگ را تجربه می‌کرد. ولی افغانستان تا آغاز قرن ۲۰ عقب افتاده‌ترین کشور جهان بود.
پس از جنگ اول افغانستان و انگلیس، امیر دوست‌محمد و بعد پسرش امیر شیرعلی‌خان به قدرت رسید. سیدجمال الدین که در ۱۸۳۸ تولد شده بود در ۱۸۵۷ به دربار شیرعلی آمد. و بعد از ۱۱سال رفت.
شیرعلی‌خان دو مکتب نظامی و ملکی ایجاد کرد. مطبعۀ لیتوگرافی را به افغانستان آورد که در آن رساله‌ها و تکت‌های پستی را چاپ کرد. نشریۀ شمس‌النهار در ۵ ۱۸۷ در ۱۶ صفحه در ماه دو یا سه بار نشر گردید. به اهتمام میرزا عبدالعلی، اولین لویه جرگه را در ۱۸۶۵ دایر کرد.
امیرعبدالرحمن ۱۹۰۱- ۱۸۸۰
در دورۀ امیر هیچ حرکت فرهنگی صورت نگرفت و حتا آگاهانه جلوگیری شد؛ هیچ مکتب و جریده‌یی ایجاد نگردید. تنها مطابع لیتوگرافی را وارد کرد و کتاب‌های را مبنی بر اطاعت امیر، تحویل دادن مالیات و چند قانون اداری چاپ کرد. مطبوعات و رسالات خرافی که مردم را به فال‌گیری و اوهام‌پرستی می‌کشاند، سیل آسا به کشور می‌آمد.
امیر حبیب‌الله ۱۹۱۹- ۱۹۰۱
حبیب‌الله به پیشرفت علاقه داشت، در ۱۱ شهر، ۱۱ مدرسه با ۱۴۰ متعلم و۱۴ معلم ایجاد کرد.
او تهداب معارف و فرهنگ جدید را گذاشت. اولین لیسه به‌نام مکتب حبیبیه در ۱۹۰۳ تاسیس شد که سه درجۀ ابتداییه (۴ صنف) رشدیه (۳صنف) و اعلامیه ۳ صنف بود. شمار شاگردان ۲۶۹ نفر بود. در ۶ ابتداییه آن که در نقاط دیگر شهر بود ۷۰۰ نفر و بعدها تا ۱۵۳۴ نفر شامل بودند. شاگردان مکتب حربیه ۱۵۰ نفر، بعدها ۴۰۰ وبالاخره ۹۰۰ نفرگردید.
سراج‌الاخبار: درسال ۱۹۰۵ امیر حبیب‌الله ایجاد دفتر سراج الاخباررا به مولوی عبدالروف‌خان مدرس مدرسۀ شاهی کابل وظیفه داد و در ۱۱جنوری ۱۹۰۶یک شماره نشر گردید. دورۀ دوم در۱۹۱۱ به مدیریت محمودطرزی آغاز شد و تا ۱۹۱۹ دوام کرد. مشترکین آن به ۱۴۰۰ نفر می‌رسید. سراج الاطفال نیز درعهد حبیب‌الله نشر گردید.
مکتب جدیدی را باز نمود. از استقلال سخن گفت و با استعمار مخالفت نشان داد. نسلی از روشنفکران به دورآن پرورش یافتند که شاهزاده امان‌الله هم بود.